فهرست مطالب
مقدمه
زمین شناسى
1- جریان هاى گدازه سبلان
2-فروریختن دهانه
3-فعالیت انفجارى
4-گنبدها و گدازه هاى سبلان
5-جزیان هاى گلى و لاهار
6-رسوبات یخچالى
نتیجه
منابع اقتصادى
ماخذ
خلاصه
کوه آتشفشان سبلان با ارتفاع 4820 متر ازسطح دریا درشمال استان آذربایجان شرقی واقع است : آتشفان مرکزی بزرگی است که روی یک فرازمین با روند شرقی – غربی متشکل از سنگهای آتشفشانی ائوسن واقع شده مکانیسم فوران آن شبیه آتشفشان استرومبولی است و مراحل فعالیت آن بترتیب شامل : جریان های گدازه سبلان قدیم – فروریزش دهانه و تشکیل کالدرا – فعالیت انفجاری – تشکیل گنبدها و گدازه های
" سبلان جوان " میباشد . گدازه های سبلان از نظر ژئوشیمیایی خصوصیت قلیائی سدیم دار را نشان میدهند واحتمالا" ازیک ماگمای بازیک قلیائی منشاء گرفته اند . این آتشفشان از کواترنری پیشین شروع به فعالیت نموده وتاآخرین دوره یخچالی نیرفعال بوده است . دراوائل قرن اخیر خروج کازها و بخارات آتشفشانی ازآن مشاهده شد ولی اکنون یک آتشفشان خاموش وفعالیت آن منحصر به خروج چشمه های آب گرم معدنی است .
مقدمه :
درتابستان سال 1365 بنابه درخواست شبکه اول تلویزیون جمهوری اسلامی ایران نگارنده مامورگردید تا اطلاعاتی درمورد آتشفشان سبلان دراختیار این موسسه قراردهد . ضمن تهیه گزارش فوق الذکربجز رساله دکترای دیدون و ژزمن ( 1976 ) که آن هم بزبان فرانسه است هیجگونه اطلاعات قابل استفاده ای درمورد این آتشفشان بزرگ که درفرهنگ مردم آذربایجان جای خاصی دارد دیده نشد . لذا نگارنده برخود واجب دید گزارش حاضر را که نتیجه مطالعات زمین شناسی درچهارگسلهای اهر واردبیل با استفاده ازنتایج مطالعات دیدون و ژرمن ( 1976 ) میباشد هرچند ناقص دراختیار علاقمندان قراردهد . بامید اینکه گامی است کوچک درآشنائی با این آتشفشان .
کوه آتشفشان سبلان در40 کیلومتری جنوب غرب اردبیل و 10 کیلومتری جنوبشرق مشکین شهر درشمال استان آذربایجان شرقی واقع است . این کوه دقیقه شمالی قرارگرفته است
بطور کلی سه قله دارد که قله بزرگتر ( 4820 متر از سطح دریا را " سبلان سلطان " و دوقله دیگر را " هرم داغ " ( سبلان کوچیک ) وکسری ( آقام داغ ) مینامند . اشکال شماره 1 و 2 منظره سبلان را ازدو جهت مختلف نشان میدهند .
مردم آذربایجان احترام خاصی برای سبلان قائلند و عقیده دارند که یکی از انبیا ء درقله آن مدفون است این عقیده ریشه قدیمی دارد.
چنانکه یاقوت حموى درسال 617 هجری از اردبیل دیدن نموده ودرمعجم البلدان ) نوشته است که درکوه سبلان بسیاری از صالحین مدفونند .
بعلت ارتفاع زیاد و نزدیکی به دریا ی خزر ، آب وهوای کوه سبلان و مناطق اطراف آن سرد ومرطوب است . حداکثر درجه حرارت درتابستان درقله سبلان حدود 15 تا 20 درجه سانتی گراد ودرزمستان حداقل درجه حرارت دحدود 35 تا 40 درجه میباشد . درحالیکه حداکثر درجه حرارت شهراردبیل واقع در دامنه شمالشرقی آن درتابستان 20 تا 25 درجه سانتی گراد میباشد . ( آمار نامه استان آذربایجانشرقی شماره 4 بهمن 1362 ) .
بعلت وجود مراتع سرسبز فراوان دردامنه های اطراف آن همه ساله دراواسط بهار عشایر ایل سون جهت چرانیدن دام های خود از دشت مغان به این منطقه کوچ میکنند وتا اواخر تابستان درآنجا میمانند . وجود چشمه های آب گرم معدنی دردامنه های این کوه ( چشمه های آب گرم سرعین ، قطور سویی ، موییل ، ..... ) همه ساله مسافرین زیادی را باین منطقه میکشاند.
زمین شناسی
کوه آتشفشان سبلان آتشفشان مرکزی برزگی است که روی یک فرازمین با روند شرقی – غربی ومیانگین ارتفاع حدود 2700 متر که عمدتا" از سنگهای آتشفشانی ائوسن تشکیل شده واقع است . مکانیسم فوران آن شبیه آتشفشان استرومبولی درایتالیا است . از داخل سنگهای آتشفشانی پرفیرآندزیتی ائوسن بالایی فوران نموده و مخروط بلند خود را ساخته است . سطح پوشیده شده توسط محصولات آتشفشانی آن تقریبا" به هزارکیلومتر مربع میرسد بنظر میرسد آتشفشان سبلان مراحل زیر را طی نموده است :
1- جریان های گدازه سبلان قدیم
2- فروریختن دهانه و تشکیل کالدرا
3- فعالیت انفجاری
4- تشکیل گنبدها و جریانهای گدازه سبلان جوان
تقسیم بندی فوق بازبینی شده و تقسیم بندی ج – دیدون و ی . م . ژومن
( 1976 ) میباشد.
1- جریان های گدازه سبلان قدیم :
اولین مرحله ازفعالیت آشفشانی سبلان قبل از فروریختن بخش مرکزی است ، که طی آن جریانهای گدازه وسیعی که بیشترین قسمت کوه سبلان را تشکیل میدهند بیرون ریخته اند . این گدازه ها بطور کلی بر روی سنگهای آتشفشانی ائوسن بالایی یا توده های مونزونیتی الیگوسن ( بخش غربی ) ویا سنگهای آتشفشانی پلیوسن و کواترنری پیشین ( بخش جنوبی ) قرارگرفته اند ( نقشه ضمیمه ) . بافت پرفیری داشته ودرسرتاسر ناحیه ظاهری یکسان دارند . از گدازه های باترکیب آندزیتی ( بخش زیرین ) تا تراکی آندزیتی ( بخش میانی ) و داسیتی ( بخش بالایی ) تغییر میکنند . دارای درزهای ستونی وساخت ورقه ای بوده واز کدازه های نوع aa بتدریج به گدازه های قطعه سنگی تبدیل میشوند . تجزیه شیمیایی انجام شده بر روی آنها ( ج . دیدون وی . م ژرمن 1976 ) خصوصیت قلیایی سدیم دار را نشان میدهد ( Na2O= 2) .
K2O
مرکزفوران بخش زیرین مشخص نیست ولی بخش تراکی آندزیتی میانی که بیشترین گسترش را دارد ازیک مرکز واقع دربخش غربی این کوه بخارج شده است
گدازه های بخش زیرین با فعالیت انفجاری شدید همراه نبوده و بصورت گدازه های 20 متری با بین لایه های پومیس و خاکستر دیده میشوند . بخش میانی نیز با فعالیت انفجاری شدید همراه نبوده وبصورت 8 جریان گدازه دیده میشود.بخش بالایی با فعالیت انفجاری شدید همراه بوده
وبرشهای آتشفشانی ونهشته های خاکستر وبهمن سوزان بخشهای قابل توجهی را درآن تشکیل میدهند
2- فروریختن دهانه وتتشکیل کالدرا:
پس از خروج گدازه های سبلان قدیم ، خزانه ماگمایی زیردهانه ، آتشفشان خالی از گدازه شده ودراثر سنگینی سنگهای سقف ، بخش مرکزی فروریخته ویک گودال دایره ای شکل ( کالدرا ) بقطر حدود 20 کیلومتر ایجاد کرده است . فروافتادگی لبه های این گودال یا کالدرا از دور بخوبی نمایان است که نیمرخ خاص سبلان را نشان میدهد . اختلاف ارتقاع بین لبه وکف گودال به 400 متر میرسد . فروریزش در دو مرحله صورت گرفته ، که مرحله دوم با فعالیت انفجاری شدید همراه بوده است .
3- فعالیت انفجاری :
دراین مرحله انفجاری دو دره بزرگ شمال سبلان ( قطور سویی و شیروان دره ) ودره موییل درشمالغرب آن توسط جریان های آذرآواری پرشده اند . حجم کلی مواد بیرون ریخته شده تقریبا" 10 کیلومتر مکعب است . بطورکلی فعالیت انفجاری با خروج بهمن های سوزان و ویرانگر و برشهای آتشفشانی نوع پله همراه بوده ، سپس ماگمای کم حرارت بصورت جریان های ایگنمبریتی وپومیسی در دره های قطورسویی و شیروان دره جریان یافته ، که درانتها انفجارهای شدید باعث تشکیل نهشته های خاکسترشده است .
4- گنبدها وگدازه های سبلان جوان :
پس از فروریزش کالدار ، همراه یا بلافاصله بعداز فعالیت انفجاری گنبدها وجریان های گدازه خارج شده وبلند ترین بخش های مرکزی سبلان را تشکیل داده اند ، این گنبدها درخلال یا بلافاصله پس از مرحله اصلی یخبندان زمین جایگزین شــــــــده اند . بنابنظر ج . دیدون وی . م . ژزمن( 1976 ) ، تشکیل این گنبدها وگدازه ها درپنج مرحله فوران صورت گرفته است .
بلافاصله بعداز اولین فرو ریزش کالدرا یک مخروط مرکب بزرگ درمحل قله اصلی
( سبلان سلطان ) ساخته شده که ارتفاعی حدود 5000 متر وقطری حدود 7 کیلومتر داشته است ودر دامنه های اطراف آن جریان های بسیار ضخیم گدازه ها با درزهای ستونی انباشته شده اند . سپس سه گنبد مختلط که نـــــــــــــــشاندهنده افزایش غلـــــظت گـــــدازه هستند در " سبلان سلطان " و
" کسری " (آقام داغ ) تشکیل شده اند .گنبد کسری که بزرگترین گنبد است. قطر حدود 3 کیلومتر دارد ودردامنه های اطراف آن جریان های گدازه قطعه سنگی رویهم انباشته شده اند.
سپس دومین فرو ریزش کالدار صورت گرفته وضمن فعالیت انفجاری فوق الذکر، بخش بزرگی از گنبد کسری توسط این انفجارات تخریب شده است . پس از آن گنبدهای داسیتی زیادی پیرامون کالدرای جدید تشکیل شده اند که اغلب آنها کمتراز 2 کیلومتر قطر دارند و ازگدازه های خود برشی تشکیل شده اند . جریان های گدازه موجب بسته شدن دره های اطراف گردید ودریاچه های سد گدازه ای را تشکیل داده اند که اکنون خشک هستند.
آخرین مراحل فعالیت آتشفشانی سبلان تشکیل دو مخروط مرکب وبدنبال آن خروج سه جریان گدازه است . مخروط اولی درغرب قله " سبلان سلطان " قرارگرفته ودارای دهانه ای به قطر 100 متر است وبصورت دریاجه ای به عمق 15 متر دیده میشود که در زمستان انباشته از برف ویخ است ودرتابستان دریاچه ای به آب صاف وزلال را تشکیل میدهد ، مخروط دوم دومین قله مرتفع ( هرم داغی یا سبلان کوچیک به ارتفاع 4600 متر ) را تشکیل میدهد وبالای آن دهانه ای به قطر
200 متر دیده میشود که توسط بمب ها ولاپیلی ها پرشده است .
جریان های گلی و " لا هار " :
جریان های گلی و " لار " ها ازارتفاع 1500 متری دامنه سبلان و دورتا دور آن تا دشتهای مشکین شهر ، نیر ، اردبیل وسراب انتشار یافته اند . شامل قطعات دشت گدازه های سبلان دریک زمینه آرژیلی و به طور متناوب با لایه های خاکسترمیباشند . به عقیده ج ، دیدون وی . م . ژرمن ( 1976 ) این رسوبات همزمان با فعالیت انفجاری سبلان درخلال یک دوره احتمالا" پش از یخچالی همراه با باران های شدید فصلی ( Pluvial ) تشکیل شده اند.
رسوبات یخچالی :
درطول آخرین دوره یخچالی ، کوه آتشفشان سبلان را احتمالا" از ارتفاع 3000 متر به بلا یخ میپوشانیده ، بطوریکه یخچالها در دره قزل کولار یک مسیر 2400 متر را طی کرده اند( سائیدگی های کف و کناره های دره وجود بقایای مورن ها دراین مسیر این پدیده را بخوبی نشان میدهند )
در دره های قطور سویی و موییل احتمالا" یخچالها تا ارتفاع 2000 متر ی نیـــــــز
پایین آمده اند اما فوران شدید مواد آذرآواری ، رسوبات یخچالی را جابجا نموده و اکنون فقط بقایای آنها را در دامنه های شمالی میتوان یافت . میدانهای برف واقعی بدامنه های شمالی قله " سبلان سلطان " و " هرم داغی " و در ارتفاع 4200 متر محدود بوده اند . مورن های یخچالی نیز دراطراف آنها توسعه دارند.
نتیجه :
بطور کلی تحولات ماگمایی آتشفشان سبلان را نباید فقط بصورت یک تفریق ساده بازیک به اسیدی درنظر گرفت بلکه درحین تفریق بازگشت به خصوصیت بازیک نیز صورت گرفته است که احتمالا" جدایش پیروکسن و پلاژیوکلاز درخزانه ماگمایی رل مهمی را دراین روند ایفا نموده است . بخاطر بالا بودن مقادیر K2o + Na2O وباریوم و استرانسیوم ، سنگهای سبلان کلا" قلیائی سدیم دار بوده واز یک ماگمای باریک قلیائی منشاء گرفته اند.
درمورد سن آتشفشان سبلان ، ج . دیدون وی . م . ژرمن ( 1976 ) بدون هیچگونه شواهد دیرینه شناسی سن این آتشفشان را پلیو– کواترنر عنوان کرده اند . آنها فعالیت آتشفشانی قبل از سبلان را به میوسن نسبت داده اند . ولی لسکویه – ریو – باباخانی ( 1978 ) خـــــلاف این نظـــــــــــــریه را ثابت نموده و فعـــــــــالیت آتشفشانی قبل از ســــــــبلان را کــــــواترنری پــــیشین ( بازالتهای
جلگه ای منطقه اهر ) عنوان کرده واضافه مینمایند که اولین گدازه های سبلان بر روی بازالت ها ورسوبات کواترنری پیشین قرارگرفته اند . ( برای اطلاعات بیشتر به گزارش زمین شناسی نقشه چهارگوش اهر توسط لسکویه –ریو– باباخانی 1978 مراجعه کنید ) . بنابراین با توجه به شواهد موجود ، آتشفشان سبلان از کواترنری پیشین شروع به فعالیت نموده وتا آخرین دوره یخچالی ( حدود 20 تا 70 هزار سال پیش ) نیز فعال بوده است .
دراوائل قرن اخیر خروج گازها وبخارات آتشفشانی ازآن مشاهده شده است ( ماخذ مردم محلی ) ولی اکنون یک آتشفشان خاموش ودرمرحله گرمابی است وفعالیت آن منحصر به خروج آبهای گرم معدنی وبخار آب و گاز Co2 میباشد.
منابع اقتصادی :
کوه سبلان دارای پتانسیل معدنی احتمالا" زیادی میباشد که تا کنون بخوبی مورد مطالعه قرارنگرفته اند ، بخشی از آنها که احتمالا" قابل پی جوئی میباشند به قرارزیرند .
وجود مورن های یخچالی که عمدتا " از قطعات انفجاری این آتشفشان تشکیل شده اند این مورن ها اغلب شکل خود را حفظ کرده وبقایای یخچال ها در نزدیکی آنها بصورت حوضچه ها و استخرهای دیده میشوند.
توف وخاکستر سیلیسی وشیشه های آتشفشانی که جهت سیلیس – آجرهای سیلیسی سبک و پوکه معدنی میتواند قابل استفاده باشد . این مواد در دامنه های اطراف سبلان به مقدار زیادی وجود دارند . مثلا" درمجاور دهکده آلگیر در دامنه شرقی کوه سبلان به مقدار زیادی شیشه ها ی آتشفشانی مربوط به این آتشفشان دیده میشود که مردم محلی بعنوان سنگ ساختمانی از آن استفاده میکنند .
آلونیت ، زاج و کائولن که از دگرسانی گرمابی سنگهای آتشفشانی ائوسن و سنگهای تراکیتی سبلان حاصل شده و دراطراف چشمه های آب گرم بوفور یافت میشود .
اکسید منگنز که دراطراف چشمه های آب گرم ( بخصوص اطراف آب گرم ویلادره ) یافته میشود . وجود احتمالی منابع بخار آب ، بخصوص در زیر چشمه ÷یرمرو قینه سو در نزدیکی موییل ( حرارت آب این چشمه ها نزدیک به 100 درجه سانتی گراد میباشد ) و اطراف سایر چشمه ها ی آب گرم که از نظر تولید نیروی حرارتی وبرق اهمیت اقتصادی فراوانی دارد.
ماخذ:
الف – فارسى
1- آمارنامه استان آذربایجانشرقى _ شماره 4 – بهمن ماه 1362
2- باباصفرى (1350) _ اردبیل در گذرگاه تاریخ – جلد اول
3- ف . رحیم زاده،ع.ر.باباخانى (1360) _ گزارش زمین شناسى چهارگوش اردبیل
4- م.وثوقى (1365) : مطالعه دیاتومیت هاى جنوب اردبیل_ زساله فوق لیسانس دانشکده علوم دانشگاه تهران
