بررسى علل وقوع سیل و راهکارهاى پیشگیرى از تلفات و خسارات آن در رودخانه سه‏هزار تنکابن – استان مازندران

توضیحات

محدوده  جغرافیایى وقوع سیل موقعیت جغرافیایى وقوع سیل 25/04/1381 در قسمت غربى البرز مرکزى، منطبق برنقشه شماره 2 قرار دارد که در محدود‏‏ه‏اى بین َ20،°36  و َ49، °36 عرض شمالى و َ45، °50 و 58َ، °50 طول شرقى واقع شده است و عمدتا رودخانه سه‏هزار را در بر می‍گیرد. این رودخانه از ارتفاعات کوه تخت ‏سلیمان با ارتفاع 4659 مترى سرچشمه می‏گیرد و در نهایت در محدوده شهرستان تنکابن به دریاى خزر می‏ریزد. از آنجایى که دره سه‏هزار تنکابن داراى جاذبه‏هاى توریستى بسیار زیبایى است، اگر فاقد امنیت و مصونیت براى مردم باشد، درسالهاى آینده شاهد فاجعه عظیم انسانى در این منطقه خواهیم بود.   اقلیــم منطقـه حوضه آبریز رودخانه سه‏ هزار تنکابن به سه اقلیم متفاوت تقسیم می‍‍شود که تبدیل آنها از سمت ارتفاعات به سوى جلگه خزرى تدریجى و بطئى است و شامل: 1- اقلیم سرد و خشک با شرایط یخبندان که عمدتا ارتفاعات بیش از 4000 مترى را در بر می‍گیرد. در این محدوده یخچال دائمى تخت‏سلیمان قرار دارد. 2- اقلیم نیمه مرطوب خزرى که عمدتا بوته‍‍زار و داراى پوشش مرتعى است و مناطق ییلاقى منطقه ‍را تشکیل می‍‍دهد. 3- اقلیم جنگلى با پوششى از متنوعترین درختان جنگلى پهن برگ که کمترین ضریب رواناب را به خود اختصاص داده است. تاریخچه سیل رودخانه سه‏هزار مطابق بررسیهاى محلى انجام شده ، در تابستان سال 1377، سیلى به وقوع پیوست که باعث کشته شدن 6 نفرگردید. این سیل در صورتى ایجاد شده بود که در محدوده جلگه خزرى، آسمان صاف و فاقد بارندگى بود و سیل 25/04/1381 نیز بعد از گذشت 4 سال مجددا با شرایطى مشابه رخ داد.   شرایط و عوامل وقوع سیل رودخانه سه‏هزار با توجه به این‏ که در زمان وقوع سیل 25/04/1381 شرایط جوى کاملا آفتابى بود، این سئوال مطرح است که چه عواملى می‏تواند سبب بروز سیل در رودخانه سه‏هزار شده باشد؟  مطابق اظهارات افراد بومى و روستانشینان حاشیه رودخانه سه‏هزار تنکابن، جریان سیلابى عظیمى با صداى مهیبى به سمت پایین حرکت می‏کرد و بعلت این که قطعات مختلف سنگهایى ازجنس گرانیت علم‏کوه، ماسه و گل و لاى را با خود حمل مى کرد، از قدرت تخریبى شدیدى برخوردار بود. این جریان سیل، توسط یکى از افراد بومى و انسان‏دوست منطقه، با موتورسیکلتى که در اختیار داشت، به انبوه جمعیتى که در حاشیه رودخانه به منظور گذراندن اوقات فراغت آمده بودند، هشدار داده و آنها را از آسیب سیل نجات می‏دهد. علی‏رغم این موضوع، تلفات جانى رسما یک نفر اعلام گردید و حیوانات اهلى نیز چندین راس مورد تهاجم سیل قرار گرفتند. از آنجایى که ‍حجم آبدهى رودخانه سه‏هزار در فصل زمستان نسبتا کم است و در تابستان افزایش قابل ملاحظه‏اى دارد، بدیهی‏ترین توجیه معقولانه را می‏توان به وجود شرایط جوى نسبتا سرد و یخبندان در یخچال کوه تخت‏سلیمان نسبت داد که سبب می‏شود تا کلیه نزولات جوى بصورت برف باشد و در فصل گرما شروع به ذوب نماید. در نتیجه در فصول سرما حجم جریان رودخانه سه‏هزار کم است ولى در تابستان این رابطه معکوس می‏گردد. بنابراین علت وقوع سیل در دره سه‏هزار را باید در شرایط آب وهوایى یخچال تخت‏سلیمان جستجو کرد که بعلت صعب‏العبور بودن مسیر، مناسب‏ترین راه دسترسى از روستای”درجان“در تابستان به کمک افراد زبده و راهنماى محلى و داشتن لوازم کامل کوهپیمایى و کوهنوردى است. در اینجا پیشنهاد می‏شود که در تابستان سال 1382 یخچالهاى تخت‏سلیمان و علم‏کوه مورد بازدید و مطالعه همه جانبه زمین‍شناسى، یخچال‏شناسى و هیدرولوژى قرار بگیرد تا راهکار عملى مناسبى جهت پیش‏بینى و پیشگیرى از سیل در دره سه‏هزار ارایه شود.   آنچه براى سیل دره سه‏هزار در تاریخ 25/04/1381 می‏توان بازگویى کرد، این است که با توجه به پیشرفت وسایل ارتباط جمعى و آغاز هزاره سوم بعد از میلاد، وقوع سیل مذکور پس از 12 روز در تاریخ 06/05/1381 در روزنامه‏ کیهان منتشر گردید! بر اساس بازدید انجام شده از دره سه‏هزار ،ملاحظه گردید که همانند بیشتر کارهاى عمرانى انجام شده در بخشهاى کوهستانى شمال کشور که عمدتا شامل راهسازى است، حمایتهاى مالى و عملیات اجرایى توسط ارگانهایى صورت می‍گیرد که نتیجه آن تخریب جنگل و صرف هزینه‏هاى سرسام‏آورى است که از نظر اقتصادى هیچ توجیهى ندارد. مهمتر از موضوع "بررسى عوامل ایجاد سیل در رودخانه سه هزار" ،توجه به خطراتى مى باشد که مدتى است ، عموم رهگذران دره سه هزار را در هر لحظه تهدید مى نماید.بنابراین به متولیان امر هشدار داده مى شود تا به فکر چاره اساسى جهت جلوگیرى از این خطرات باشند. جاده اى که در رودخانه سه هزار توسط جهاد سازندگى احداث شده است.  صرف نظر از این که تخریب جنگل و طبیعت سرسبز شمال را در بر دارد، مضرات آن بر فوایدش پیشى می‏گیرد و فاقد توجیه فنى و مهندسى و اقتصادى است و کلیه شاخصهاى بدیهى و اولیه استاندارد راهسازى را نیز لحاظ نکرده است. عکسهاى 1 الى 12 با توضیحات مبسوط ارایه شده است که توجه جدى را جهت متوقف کردن اجراى عملیات طلب می‏نماید که امــیدوار است عوامل ذیربط، از هم اکنون با گسترش افق دید خود، جهت جلوگیرى از فاجعه‏اى دهشتناک و ملى، تدبیر لازم را به نحو مطلوب اتخاذ نمایند.       نتیــجه‏گیــرى - عامل سیل در تغییرات و تحولاتى که در یخچال طبیعى تخت‏سلیمان صورت مى گیرد، نهفته است که علت آن باید بصورت مستقل و با برنامه‏ریزى بررسى گردد. - به احتمال زیاد یکى از عواملى که در ذوب یخچال تخت‏سلیمان و علم‏کوه موثر است، افزایش نسبى دماى هوا بعلت قطع درختان پهن‏ برگ جنگلهاى شمال می‏باشد که در سالهاى اخیر رشد چشمگیرى نشان می‏دهد. - تلفات جانى یک نفر اعلام گردید که ممکن است، بعلت عدم پیگیریها و صعب‏العبور بودن مسیر، بیش از آن باشد. - از اقدامات مخاطره آمیز در دره سه‏هزار ،اجراى عملیات راهسازى توسط جهاد سازندگى است که بدون رعایت اصول اولیه و بدیهى استانداردهاى راهسازى ، با تعویض مسیر اصلى و طبیعى رودخانه، اقدام به ایجاد بستر مصنوعى براى رودخانه کرده است که در ارتفاعى بالاتر از جاده قرار دارد! - احداث چندین دهنه پل، خطوط انتقال نیرو و منازل مسکونى در حریم رودخانه - عدم رعایت اصول مهندسى رودخانه از سوى متولیان مربوطه و مردم - به دلیل احداث جاده در بستر سیلابى رودخانه سه‏هزار، براى تامین امنیت جانى مسافران و گردشگران، اقدامى صورت نگرفته است.   پیشنــهاد - جلوگیرى از تجاوز به حریم رودخانه بصورت ساخت منازل مسکونى، تاسیسات و غیره - به کارگیرى نتایج مطالعات هیدرولوژى سیل در عملیات راهسازى و غیره، جهت تعیین حریم رودخانه و رعایت آن، همچنین اقدامات پیشگیرانه از تلفات جانى در منطقه - آگاهى دادن به اقشار مختلف مردم اعم از مسافران، جنگل‏نشینان و حاشیه‏نشینان جنگل به     هم‏نشینى مسالمت‏‏آمیز و دوستانه با نگاه تقدس‏آمیز به مواهب خدادادى جنگل - نصب تابلوهاى هشدار دهنده وقوع سیل در حاشیه رودخانه سه‏هزار براى مسافران و گردشگران - توقف عملیات راهسازى و بهگزینى آن با رعایت مسائل زیست محیطى و توجیه اقتصادى طرح - انجام مطالعات همه جانبه و مرتبط با زمین‏شناسى، یخچال‏شناسى، هیدرولوژى و غیره، بصورت کاملا تخصصى جهت تعیین عوامل سیل‏زایى یخچال تخت‏سلیمان مطابق برنامه پیش‏بینى شده منابع مورد استفاده 1- مؤسسه گیتا شناسى: نقشه راهنماى تهران-  هراز ، شماره 182، مقیاس: 1:300000     عکس 1- رسوبات آوارى ( Debris Flow ) حاصل از قدرت جریان سیلابى رودخانه سه‏هــزار و تخریب مسیر ارتباطى بین روستاهاى قاضی‏محله - یوج که از یخچال تخت سلیمان سرچشمه گرفته است (نگاه :  W ). عکس 2- نماى دیگرى از عکس 1 جـهت مقایـسه قطعات مختـلف سنگهاى حمل شده از جنس گرانیت عـلم کـوه (نگاه : NW)     عکس 3- عدم رعایت اصول اولیه راهسازى در قسمت مئآندر رودخانه سه‏هزار که دچار  ریزش شده است و مطابق عکس 4، استعداد لغزش کلى را  دارد (نگاه SE  :).   عکس 4- نمایى از ریزش جاده به دلیل عملکرد قدرت سیل در قسمت مئآندر رودخانه سه‍هزار و استعداد لغزش کلى که در امتداد خط چین مشخص شده است (نگاه :N  ). عکس 5- عدم رعایت بدیهى ترین اصو ‏ل راهسازى شامل تغییر مسیر رودخانه از بستر کبیر به ارتفاعى بالاتر نسبت به جاده ارتباطى جدیدالاحداث (؟!) (نگاه : NE) عکس 6 – نماى دیگرى از تغییر مسیر رودخانه در ارتفاعى بالاتر از جاده ارتباطى احداث شده در بستر کبیر رودخانه سه‏هزار (نگاه :  NW) عکس 7 – آثار تخریب سیل تابستان 1377 و  بی‏توجهى به مطالعات هیدرولوژى سیل و مهندسى رودخانه در عملیات راهسازى (نگاه :W  ) عکس 8- محل استقرار قبلى تیر برق توسط نفر ایستاده در امتداد خطوط انتقال نیرو در بستر کبیر رودخانه سه‏هزار نشان داده شده است که در جریان سیل 25/04/1381 منهدم گردید (نگاه :  N E). عکس9- احداث چندین دهانه پل در بستر موقت رودخانه سه‏هــــزار که در جریان سیل کاملا تخریب شده است  (نگاه : N  ). عکس 10- احداث کلبه چوبى در مجاورت بلافصل جــریان رودخانه سه‏هزار بدون توجه به عواقب ناشى از تهاجم سیل (نگاه : W) عکس 11- رعایت نشدن اصول اولیه راهسازى در حریم رودخانه سه‏هزار و مقایسه آن با راه مالرو قدیمى در سمت چپ آن (نگاه : NW) عکس 12- رسوبات آوارى در اندازه‏هاى مختلف (Debris Flow) عمدتا از جنس گرانیت علم کوه، در این عکس غلظت رسوبات حمل شده تقریبا معادل 70 درصد بوده است. داغ‏آب در حاشیه رودخانه سه‏هزار نیز به خوبى نشان داده شده است (نگاه :NW ).