گزارش‌‌مقدماتى گلفشان‌ مهرماه‌۱۳۸۱ خاور دریاى خزر و نگاهى به‌گلفشان‌هاى دشت ترکمن(استان‌گلستان‌)

توضیحات

  گزارش‌‌مقدماتى گلفشان‌ مهرماه‌1381 خاور دریاى خزر و نگاهى به‌گلفشان‌هاى دشت ترکمن(استان‌گلستان‌)    مقدمه :   درپى اعلام وانتشار اخبارى در رسانه هاى عمومى مبنى بررویداد پدیده گلفشان در دریاى خزر وپیروحکم مأموریت شماره 7592-100 مورخ 29/7/1381 ، اکیپى از گروه زمین شناسى مهندسى سازمان زمین شناسى مأمور بررسى این پدیده گردید . برمبناى اخبار ، محل رویداد این پدیده در بخش جنوب خاورى دریاى خزر ودر 6 کیلومترى باخترتالاب گمیشان شهرستان بندرترکمن قرار داشته وبا فوران مواد تیره رنگ,گاز وگل ولاى همراه بوده است . این مواد در منطقه اى به مساحت تقریبى 10هکتارمنتشر شده وسبب تیرگى رنگ آب دریا گردیده بود . براساس بررسیهاى سازمان محافظت محیط زیست ، ترکیب مواد خروجى از محل فوران شامل گاز متان ،گل ولاى ، فلزات سنگین ومقادیرناچیزى مواد نفتى بوده که حرارت آن در حدود 26 درجه سانتیگراد اندازه گیرى شده است وبه گفته مدیرکل دریایى سازمان حفاظت محیط زیست هیچگونه آسیبى به محیط زیست وذخایر دریا نخواهد رساند. گزارش حاضر نتیجه بازدید کارشناسان اعزامى از گلفشان مذکور در دریاى خزر وگلفشانهاى نفتلیجه وقارنیاریق تپه در خشکى است . در اینجا لازم است از مساعدت مسئولین محترم استاندارى گلستان بویژه جناب آقاى مهندس رحمانیان معاونت محترم استاندارى ، فرماندارى محترم بندر ترکمن ، بخشدارى گمیشان ، کارکنان شیلات وجناب آقاى یولى از بخشدارى گمیشان که در مراحل بازدید ما راهمراهى نموده اند  قدردانى بعمل آید .   کلیات : بنا به تعریف گلفشان (Mud Volcano) توده اى از مواد گلى یا سنگى است که به همراه گاز اززمین خارج شده در سطح زمین تجمع مى یابد وبطورمعمول مخروطى شکل است . گلفشانها در نقاطى پدید مى آیند که تجمع گاز درنهشته هاى رسوبى ریزدانه ( با ضخامت قابل توجه) ودر ساختمانهاى تکتونیکى (تاقدیس ها ) صورت گرفته واز طریق شکستگیهاى ناشى از حرکتهاى تکتونیکى (درزه ها وگسله ها ) ،مصالح به همراه گاز آزاد شده به سطح زمین راه پیدامى کنند وبتدریج تشکیل مخروط کوچکى را مى دهند . در ادامه با خروج بیشتر مصالح ، مخروط رشد نموده ومرتفع تر مى شود . پس از پایان یک دوره فعالیت وبا قطع خروج مواد ممکن است گلفشان به شکل مقعر نیز دیده شودکه حاصل فرو افتادگى بخش مرکزى آن است. ویژگیهاى دیگر گلفشانها بقرار زیراست : 1-      مصالح خارج شده از دهانه گلفشانها همیشه با گاز وآب شور همراه هستند . 2-      فعالیت گلفشانها اغلب دوره اى وتا حدودى منظم است ولى ممکن است از نظم خاصى پیروى ننماید . 3-      گازهاى خارج شده از دهانه گلفشانها بطورغالب شامل متان وگاهى نیتروژن میباشند. 4-   بررسى هاى بعمل آمده در رابطه با حوضه هاى نفتى نشان دهنده وجود ارتباط بین پراکندگى سطحى گلفشانها  وساختمانهاى زیر سطحى یا تاقدیسها وگسله ها مى باشد. اغلب گلفشانها در امتداد این ساختمانها پدید مى آیند.   ویژگیهاى گلفشان پدید‌آمده : این گلفشان در روز چهارشنبه 17/6/81 در فاصله تقریبى 10 کیلومترى از ساحل دریا در منطقه گمیشان ، در فاصله 6/27 کیلومترى شمال باخترى گمیشان با آزیموت 298 درجه از اسکله شیلات (واقع دردریا) قرار دارد(نقشه 1) و ابتدا بصورت فواره اى با ارتفاع بین 1 تا 2 متر درسطح دریا ظاهر شده است . مواد خروجى تیره رنگ وهمراه با بوى لجن وگاز بوده وگستره‌اى به ابعاد تقریبى 10 هکتار را مى پوشانده است . مساحت محل خروج مواد درسطح دریا در زمان بازدید در حدود 20مترمربع بود ومواد خروجى تیره رنگ همراه با گاز فواره کم ارتفاعى مى ساختند. سطح آب را لایه بسیار نازکى از مواد نفتى پوشانده بودکه محدود به محل خروج مواد مى گردید . عمق آب در این محل در حدود 7 متر است  (عکس هاى 1 تا 4 ).     گلفشانهاى منطقه گمیشان وبندر ترکمن : دربخش جنوبى دریاى خزر در منطقه گمیشان علاوه برگلفشان اخیرکه محل رویدادآن درفاصله قابل توجهى ازساحل دریا قراردارد ، گلفشانهاى دیگرى نیز در خشکى درخاور گمیشان وشمال آق قلا وجوددارند (گلفشانهاى نفتلیجه وقارنیاریق تپه) که بررسیهاى اولیه نشاندهنده وجود ارتباط ساختارى واحتمال همزمانى فعالیت دوره اى در این گلفشانها مى باشد  (نقشه 1). ادامه رشته کوههاى قفقاز با روند شمال باخترى – جنوب خاورى ، بصورت برجستگى زیرآبى بخشهاى میانى وجنوبى دریاى خزر را از هم جدا مى سازد . نهشته هاى موجود شامل رسوبات نئوژن وکواترنرى با ضخامت تقریبی10کیلومتر است‌که برروى نهشته‌های             قدیمى تروبرروى پوسته اقیانوسى موجود قرار گرفته اند.بر مبناى اطلاعات حاصل از عملیات لرزه نگارى, وجود تاقدیس ها و ناودیس هاى بزرگى در بخش جنوبى دریاى خزر و ارتباط نزدیک محل گلفشان ها با این ساخت ها به اثبات رسیده است . حضور گلفشان ها همواره راهنماى خوبى براى پى جویى هاى نفتى بشمار مى آید . بخش جنوبى دریاى خزر بویژه میدانهاى نفتى جمهورى هاى آذربایجان وترکمنستان وتاحدودى شمال بندر ترکمن در ایران بیشترین پراکندگى گلفشانهاى خزر را نشان مى‌دهد که حدود 70 درصد گلفشانهاى جوان را شامل مى شود . گلفشانهاى قارنیاریق تپه ونقتلیجه معروفترین گلفشانهاى شناخته شده در کشور ما درناحیه خزر هستند که دراین بخش تشریح شده اند .   گلفشان نقتلیجه : این گلفشان در فاصله 16 کیلومترى شمال گمیشان (نقشه 1) در میان دشت بصورت تپه برجسته مخروطى شکل ومدورى دیده مى شود که دست کم در حدود 4 تا 5متر از زمینهاى اطراف بلندتر است( عکس شماره 7). در بخش مرکزى ورأس تپه دهانه گلفشان با قطر تقریبى 10 متر قرار دارد ( عکس شماره 5)که فوارن گل ولاى به همراه خروج حبابهاى گاز درهنگام بازدیدقابل مشاهده بود( عکس شماره 6). درپلان دهانه گلفشان بصورت نا متقارن در میان مخروط واقع شده بطوریکه شعاع بزرگترین دایره به مرکزیت دهانه درحدود 100 متر وکوچکترین دایره در حدود 50 متر است. به این ترتیب قطر میانگین مخروط در حدود 150 متر برآورد مى گردد که در حاشیه آن آب شور تجمع یافته ودر برخى نقاط آثارى از وجود مواد نفتى قابل مشاهده است( واژه نفت در نام این گلفشان نیز به این نکته اشاره دارد) . خروج مواد بصورت ناپیوسته ونامنظم معمولاً بصورت فوران شدید پس از دقایقى آرامش وسکون صورت مى گرفت ( عکس روى جلد و عکس شماره 6)که با استشمام بوى گاز همراه بود. با دور شدن از دهانه گلفشان میزان سیالیت مواد کاهش یافته وبتدریج از نظر سنى قدیمى تر مى شدند . در واقع با توجه به چینه شناسى نهشته ها از نظر سنى مى توان مخروط را به دو بخش قدیمى تر ( بخش خارجى یا پائینى ) با رنگ روشن مواد ، بدون رطوبت ( یا با رطوبت کم ) وبا شیب‌ملایم و بخش جدیدتر بارنگ تیره ، شیب تندتر ورطوبت زیاد( با نزدیک شدن به دهانه حالت باتلاقى پیدا میکند) تقسیم نمود .   گلفشان قارنیاریق تپه : قارنیاریق تپه درزبان ترکمنى به معناى تپه شکم پاره است واین مفهوم با ویژگیهاى این گلفشان همخوانى دارد . این گلفشان در فاصله 29 کیلومترى شمال خاورى گمیشان قرار دارد (نقشه 1) . وسعت آن بسیار زیاد وبیش از 500 مترمربع مى باشد( عکس شماره 8) . از نظر ریخت شناسى شامل یک حلقه خارجى ( بخش قدیمى تر) ویک بخش داخلى ( مخروط جوان تر) مى باشدکه بین آنها بوسیله آب پرشده است . با توجه به ابعاد بزرگ و فرسایش پیشرفته در نهشته هاى دیواره مخروط این گلفشان مى توان سن بیشترى را نسبت به گلفشان نفتلیجه براى آن در نظر گرفت . در این بازدید بدلیل باتلاقى بودن زمین امکان بررسى بخش داخلى مخروط وجود نداشت ، به این ترتیب نمى توان درمورد چگونگى فعالیت وفوران مواد در وضعیت کنونى اظهار نظرنمود ولى بنظر مى رسد فعالیت زیادى نداشته باشد . نکته قابل توجه این است که این گلفشان با گلفشانهاى نفتلیجه وگلفشان اخیر در دریاى خزر دریک فاصله تقریبى 50 کیلومترى در یک راستا قرار دارند . این نکته تا حدودى تأئید کننده رویداد این پدیده برروی  ویا در راستاى ساختمانهاى تکتونیکى خطى نظیر تاقدیسها یاگسله ها بوده وارتباط نزدیک آنرا با این ساختها نشان مى دهد .   نتیجه گیرى : چنانچه گفته شد همخوانى محل رویداد گلفشانها با ساختمانهاى تکتونیکى امرى شناخته شده بوده وموارد بسیاری  از این همخوانى در حوضه هاى نفتى خزر دیده شده است. قرارگیرى خطى گلفشانهاى قارنیاریق تپه ، نفتلیجه وگلفشان اخیردر راستاى خاور جنوب خاورى – باخترشمال باخترى را مى توان با ساختارهاى تکتونیکى زیرسطحى مربوط دانست (نقشه 1) . با استفاده از نقشه هاى زمین شناسى وجودچنین ساختارى را بطور مستقیم نمى توان دریافت (نقشه 2) ولى نحوه گسترش وریخت شناسى نهشته هاى سطحى وراستاى قرارگیرى گلفشانهاى یاد شده تا حدودى مى تواند وجود این ساختار را در زیر نهشته ها نشان دهد. واحدQd    درنقشه زمین شناسى شامل نهشته هاى تخریبى دلتایى قدیمى گرگانرود است .گسترش این واحد در شمال گرگانرود محل پیشین جریان رودخانه را نشان مى دهد . راستاى کم وبیش خاورى – باخترى گرگانرود در این منطقه بانزدیک شدن به محل این واحد بسوى جنوب باخترى منحرف شده و رودخانه قادر به جارى شدن برزمینهاى تشکیل دهنده این واحد نیست . بعلاوه کشیدگى واحد مذکور با راستاى تقریبى خاورى – باخترى تا حدود زیادى با راستای  قرارگیرى گلفشانها وساختار زیرسطحى فرضى همخوان است . وجود تعدادى چاه حفارى شده ونمونه بردارى هاى صورت گرفته (احتمالاً با دیدگاه منابع نفتى ) را مى توان در ارتباط با وجود چنین ساختارى دانست . جهت اظهار نظربیشتر در این زمینه نیاز به در دست داشتن پروفیلهاى ژئوفیزیکى که وجود ساختارهاى زیرسطحى را آشکار مى کنند وجود دارد . گلفشان قارنیاریق تپه ابعاد به مراتب بزرگترى از نفتلیجه دارد . از نظر وضعیت فعالیت مى‌توان گلفشان جدید را فعال تر از نفتلیجه دانست ضمن اینکه همزمان با فعالیت آن فعالیت محدودترى نیز در نفتلیجه صورت گرفته است(عکس شماره 7). آثار فعالیت جدیدى درگلفشان قارنیاریق تپه محسوس نیست . به این ترتیب با توجه به ابعاد ، ترتیب قرارگیرى ووضعیت فعالیت شاید بتوان گفت کانون فعالیت وفوران مواد در ساختار زیرسطحى از گلفشان قارنیاریق تپه بسوى گلفشان جدید در دریا مهاجرت نموده است که دلیل آنرا مى توان تغییر در نحوه عملکرد و راستاى نیروهاى تکتونیکى در عمق دانست .      نمایى از گلفشان نفتلیجه    خروج گاز وگل از محل گلفشان