نهشته های کواترنر جزیره خارک

توضیحات

پیشگفتار پیرامون زمین شناسی جزیره خارک در نوشته های متقدمین آثاری بصورت جزئی از کل بچشم می خورد لیکن توجه دقیقه آن از زمانی آغاز گردید که این جزیره بعنوان ترمینال نفتی مورد دقت کنسرسیوم سابق نفت قرار گرفت و کم و بیش منطبق با شروع قرارداد تحمیلی و ننگین کنسرسیوم و تغییر سیاست انها مبتنی بر صادرات نفت خام و نه نفت تصفیه شده بود و بدینسان بود که آن شرکت در ابتدا توجه ویژه ای را مبذول مسائل زمین شناسی مهندسی از قبیل آبهای زیرزمینی و استفاده از سنگهای طبیعی به منظور مصالح ساختمانی نمود و در این راستا مطالعاتی  انجام شد در ان مطالعات تقریباض موقعیت چینه شناسی رسوبات خارگ تا حدی روشن شده بود لیکن در هیچکدام مجموعه های مدون چینه شناسی جنوب باختری ایران مورد توجه قرار نگرفته است منجمله Setudehnia (1972), James and Wynd(1965), Elder(1957) و موضوع از انجا مبهم تر می شود که O;BPerry and Steudehnia(1967) نقشه 1:100000 جزیره خارک را نیز تهیه کرده بودند. موقعیت استراتژیک و امنیتی این جزیره بهمراه دشواری حمل و نقل قابلیت دسترسی انرا برای دیگر زمین شناسان غیرنفتی محدود نموده و وجئد این نقیصه در فرهگ چینه شناسی ایران برای مولف طی تدوین کتاب چینه شناسی حوضه زاگرس مبرهن گردید و این نوشتار تلاشی در روشن شدن زمین شناسی این جزیره است لازم به تذکر است بنا به ملاحظاتی که قبلا به آنها اشاره شد از انعکاس اسامی و موقعیت های جغرافیایی و غیره بر روی نقشه های ارائه شده خودداری شده است. اهداف اهداف کلی این مقاله بررسی زمین شناسی سطح الارضی جزیره خارک، بررسی رسوبات کواترنر این جزیره بصورت عام و معرفی سازند آهک یخارک بصورت خاص است که تاکنون از سایر نقاط حوضه زاگرس گزاش نشده است و درعین حال کنگاش پیرامون مسائل ساختمانی تاقدیس نفتی خارک (دورود) از اهداف ثانوی این گزارش بحساب می آید. پیشینه تحقیق مطالعه زمین شناسی سطحی جزیره خارک در سال 1919 توسط B.K.N.Wyllie آغاز شده است. همین زمین شناس در سال 1926 مقاله دیگری پیرامون زمین شناسی سطحی ان جزیره با توجه ویژه به سنگهای اذرین و متامورفیک یافت شده منتشر ساخت. در سال 1956، D.G.Little گزارشات Wyllie را مورد بررسی مجدد قرار داد. R.E.Cook(1958) پیرامون زمین شناسی مهندسی و هیدروژئولوژی جزیره خارک گزارشی تهیه نمود. Kaulback et al(1962) رسوبشناسی رسوبات امروزی آن جزیره را مورد توجه قرار دادند. Father gill(1969) مقاله کوتاهی رایرامون شکستگی های طبیعی موجود در سطح جزیره خارک برای مقاصد زمین شناسی مهندسی تهیه نمود. مطالعات متعددی پیرامون زمین شناسی و چینه شناسی ناحیه ای انجام گردیده است که مسائل خارک بعنوان جزئی از کل مورد بحث قرار گرفته است. بعنوان مثال می توان به Adams(1969)، Mrs Khalili(1973)، Khosravi Saeid (1973) اشاره نمود. Dixon(1975,1977) زمین شناسی مخازن نفتی میدان خارک داریوش را مورد مطالعه قرار داد. Yousefnia(1975) تطابق چینه شناسی گروه بنگستان را در چاه های خارک مطالعه نمود. عمانی و صادقیان در سال 1363 شکستگی های سطحی جزیره خارک را مورد مطالعه قرار دادند. مشخصات جغرافیایی جزیره خارک خارک جزیره ایست به ابعاد 5/7*5/4 کیلومتر که در 53 کیلومتری جنوب میدان نفتی بینگ و حدود 7/33 کیلومتری جنوب باختری از بندرگناوه در شمال خلیج فارس واقع است. این جزیره در منتهی الیه شمال خاوری میدان نفتی خارک قرار دارد. این جزیره و قسمت شمالی مخزن تا قبل ازانقلاب اسلامی تحت اخیار اسکوقرار داشته و میدان خارک خوانده می شد و قسمت جنوبی مخزن تحت اختیار IPAC بوده و بنام داریوش معرف بود پس از انقلاب اسلامی تمامی میدان در مسئولیت شرکت ملی نفت فلات قاره ایران قرار گرفت و نام آن به دورود تغییر یافت. ساختمان کلی جزیره خارک تاقدیسی می باشد که محور ان با محور تاقدیس دورود بر سر سازند آسماری را و به تقریبا حدود 2 درجه ای می سازد. این تاقدیس دارای بلانج دوگانه و شیب بال پر شیب آن یال باختری است. رخنمونهای سطحی جزیره خارک را می توان به چهار دسته تقسیم کرد. سازند آواری آغاجاری، سازند آهکی خارک، رسوبات پلاتفورمی دریائی و بالاخره رسوبات امروزی. آهک خارک خود قابل تقسیم به دو بخش است. بخش تحتانی گاهی با سازند آغاجاری همساز و گاهی ناهمساز است. پس از رسوبگذاری قسمت راسی سازند خارک این جزیره بالا آمده است بطوریکه سر سازند فرسایش یافته سازند خارک در ارتفاع 75 متری از سطح دریا فواقع شده است. در باختر جزیره که یال پرشیب واقع شده است امواج پلاتفورمی را بوجود آورده که حاصل تخریب تمامی سازند خارک و حتی سازند اغاجاری است که بعداً این پلاتفورم دامنه تراسها محل رسوبگذاری شده است. سواحل خاوری بهتر مانده اند چه بر روی یال کم شیب واقع شده اند در این موقعیت رسوبات ساحلی امرزوی گسترش دارند و شهرک خارگ بر روی آنها قرار دارد. در اطراف و اکناف جزیره خارگ قطعاتی از سنگهای آإین و دگرگونی یافت می شود. B.K.Wyllie(1926) طی مقاله خود به پتروگرافی این سنگها توجه مبسوط نمود. ولبی بعداً در غواصی های انجام شده در خاور پاسگاه قدیمی نظامی خارگ ستونی از این سنگها در عمق سه متری دریا یافت. شمای کلی قرار گرفتن سنگها و آثار بقایای باقیمانده قایقی غرق شده به طور 8تا 10 متر را مسجل میسازد و از سوئی دیگر بیانگر اینست که سنگهای آذرین و دگرگونی یافت شده متعلق به جزیره نبوده بلکه از نقاطی دیگر به خارگ حمل شده است و فاقد هرگونه ارتباط با شرائط زمین شناسی منطقه می باشد. D.G.Little(1956) خاطر نشان می سازد که در قدیم الایام برای حفظ تعادل و ایجاد نقطه ثقل در کشتی های سنتی از جایگزینی قطعات سنگی در میانه آنها استفاده می شده است. زمین شناسی جزیره خارگ در این قسمت ابتدا به چینه شناسی واحدهای سنگی که در این جزیره رخنمون دارند توجه خواهد شد و سپس مسائل زمین شناسی ساختمانی مورد توجه قرار خواهد گرفت. چینه شناسی رخنمون های جزیره خارگ بطورکلی پنج واحد سنگ چینه ای رخنمونهای جزیره خارگ را تشکیل می دهند که از قدیم به جدید شامل سازندهای آغاجاری، خارگ (پائینیو بالائی)، رسوبات پلاتفورمی دریائی و بالاخره رسوبات امروزی این جزیره در بالای توالی قرار می گیرد که ذیلاً به شرح این واحدها پرداخته می شود. 4- سازند آواری آغاجاری ردیف رسوبی سازند آغاجاری قدیمی ترین واحد سنگ چینه ای متعلق به میوپلیوسن است که در جزیره خارگ رخنمون دارد و شامل مارنهای قرمز، ماسه سنگهای قهوه ای رنگ، دانه ریز با لایه بندی چلیپائی بهمراه سیلستونهائی قرمز مایل به قهوه ای رنگ و بعضاً لایه هایی از مارنهای خاکستری رنگ می باشد. در تمامی ردیف این سانزد ژیپس بصورت گرهک و با لایه های نازک دیده می شود. این سازند در محل هائیکه کانال های طبیعی رخنمونهای صخره ای سازند خارگ را قطع کرده اند بخوبی قابل رویت می باشند. وضعیت سازند آغاجاری در رخنمونها معروف ساختمان های زمین شناسی مقدم به رسوبگذاری سازند خارگ در آن جزیره است. از رخنمونهای سازند آواری اغاجاری تاکنون سنگ واره ای گزارش نشده است.   3- سازند آهکی خارگ نام: نام سازند خارگ از جزیره خارگ یعنی تنها محلی که این سازند در ان یافت شده است اقتباس گردیده است. مأخذ R.K.N.Wyllie (1919, 1926), D.G.Little(1956), R.E.Cook(1958), Kaulback et al (1962) برش نمونه: سازند آهکی خارگ را می توان بر اساس خواص سنگ شناسی به دو بخش غیررسمی تقسی نمود. خاطر نشان می سازد بنابر بعضی از شواهد امکان این وجود دارد که هر بخش بصورت یک سازند تعریف گردد ولی از آنجا که ضخامت هر بخش ناقض اصل قابلیت نقشه برداری در تعریف یک سازند است لذا هر دو بخش تحت عنوان سازند آهکی خارگ معرفی شده اند . 2-3-بخش پائینی آهک خارگ Lower Kharg Limestone Member برش نمونه این بخش در صخره های شمالی جزیره خارگ برداشت شده و مختصات جغرافیائی قاعده بر ش نمونه به قرار ذیل است. 29درجه و 15 دقیقه و 44 ثانیه N: 50 درجه و 18 دقیقه و 35 ثانیهN: متذکر می گردد این برش می تواند برای بخش بالائی هم مورد استفاده باشد چه لایه بالائی بخش آهک خارگ تنها در این برش قابل مطالعه است. سنگ شناسی: ردیف سنگ شناسی این بخش شامل حداقل صفر تا حداکثر 12 متر و بطور متوسط 7/5 متر از بالا به پایین: 5-طبقات آهکی واحد Oyster و Pecten sp همراه با آثار حفرات جانوران حفار ساحل، ماسه ای به ضخامت صفر تا یک متر 4- گل های آهکی سفید رنگ همراه با بقایای نرمتنان و خارپوستان به ضخامت صفر تا 5/4 متر. 3- ماسه های اهکی با لایه بندی جریانی به ضخامت صفر تا 2 متر. 2- گل های آهکی سفیدرنگ همراه با صدف نرمتنان و پوسته خارپوستان به ضخامت صفر تا 25/1 متر 1-مارنهای آهکی خاکستری تا سفید رنگ حاوی صدف Pecten SP به ضخامت صفر تا 6 متر. متذکر می گردد در بعضی از نقاط در زیر و در هم  ارزی با طبقات آهکی واجد Oyster یک لایه ماسه ای زردرنگ و سیلتی دیده می شود که حداکثر ضخامت آن به یک متر می رسد. شکل 2 حدود پائینی و بالائی این بخش بصورت ناهمساز و گاهی همساز بر روی سازند آغاجاری قرار می گیرد دگر شیبی را ویه دارد موجود حدود 3 تا 5 درجه در برش نمونه دیده می شود و در بعضی نقاط جنوبی تر این مقدار زا ویه بیشتر است. حد بالائی این بخش با ناهمسازی به بخش بالائی آهک خارگ است. گسترش جغرافیائی با توجه به طبقات شاخص Oyster key beds . این بخش بسوی محور تاقدیس سطحی جزیره خارگ نازک می شود و در خاور جزیره خارگ بین سازند آغاجاری و بخش بالائی آهک خارگ ظاهر می گردد. در اکثر مناطق میانی جزیره این بخش وجود ندارد ولی در سدهای ساحلی باختری در موقعیت چینه شناسی خود پدیدار می شود. این پدیده گویای رویش ساختمانی در حین رسوبگذاری این بخش است که بالاخره یا بیرون آمدن جزیره از آب و فرسایش یافتن شمال خاوری جزیره دارای حداکثر ضخامت و توسعه می باشند. احتمالاً این طبقات معادل بندهای 5، 4 و 3 شرح داده شده سنگ شناسی در نواحی شمال، شمال خاوری تا جنوب خاوری است. در هر صورت Cook(1958) بخش پائینی آهک خارگ را بنام طبقات دریائی یا Marin beds خوانده بود. 1-3-بخش بالائی آهک خارگ Upper Kharg Limestone Member    شکل 3   شکل 4   اسامی مترادف: قبلاً این بخش بنام آهک خارگ، آهک Coquina خوانده می شده است. برش نمونه : با وجودی که می توان بر ش نمونه این بخش را در رخنمونهای صخره ای جزیره خارگ انتخاب نمود ولی برای توصیف سنگ شناسی صحیح تر از ردیف دست نخورده چاهک شماره 1 اکتشافات مهندسی زمین شناسی بعنوان برش نمونه تحت الارضی انتخاب شده است. مشخصات جغرافیایی این چاهک به قرار ذیل است: 29درجه و 13 دقیقه و 40 ثانیه N: 50 درجه و 18دقیقه و 48 ثانیهN: ارتفاع محل چاهک از سطح دریا این چاهک در ماه مارس 1958 حفاری گردیده است. این محل در حال حاضر د رمنطقه حفاظت شده شرکت ملی نفت ایران قرار دارد. سنگ شناسی: رسوبات این بخش را می توان به دو لایه و یا دو رخساره تقسیم نمود: الف: لایه بالائی یا رخساره بالائی شامل ماسه های آهکی ساحل با لایه بندی چلیپائی همراه با عدسی هائی از ماسه های دانه درشت آهکی واجد خرده صدفها و قطعات غلطانده شده Acropora این لایه در اصل پوشاننده لایه پائینی در تمامی جزیره بوده است ولی در اثر فرسایش کم و بیش از بین رفته است و فقط در شمال خاوری یعنی در محل برش نمونه بخش پائینی دارای رخنمون است. ضخامت لایه بالائی حداقل صفر و حداکثر 3 متر و بطور متوسط 5/1 متر در نظر گرفته می شود. ب: لایه پائینی با رخساره پایینی ردیف رسوبی این لایه شامل رسوبات ماندآبی و ریفی با آژندی از گل های سفید آهکی است که بصورت نامحسوسی به یکدیگر تبدیل می شوند. رسوبات مانند ابی حاوی خرده صدفها، پوسته خارپوستان و بقایای Crustacean و گاهی توده های مرجانی شاخی است و در تضاد با آن رسوبات ریفی با فراوانی مرجانها به شکل مغز و یا لوله های آکاردئونی است. در این لایه نیز عدسی هائی از ماسه های کربناته وجود دارد. ضخامت این لایه در برش نمونه به 5/6 متر می رسد و در هر صورت ضخامت متوسط بخش بالائی 7 ممتر در نظر گرفته شده است. حدود پائینی و بالائی بخش بالائی آهک خارگ با یک دگرشیبی زاویه دار بر روی بخش پائینی آهک خارگ قرار می گیرد و حد بالائی آن نیز با یک دگر شیبی زاویه دار به رسوبات پلاتفورمی دریائی است این پدیده موید فعال بودن رویش ساختمانی طی رسوبگذاری سازند آهکی خارگ است. گستر ش جغرافیایی چنانچه قبلاً اشاره شد بخش بالائی آهک خارگ قبلاً به نام آهک Coquina و یا آهک خارگ خوانده می شده است به این علت که تنها واحد رسوبی است که تقریباً در تمامی جزیره خارک بخوبی دیده می شود. بخش بالائی اهک خارگ بصورت یک کلاهک ریفی بر روی بخش پایینی و سازند آغاجاری رسوب نموده است و بالاخره با کانش و رویش از آب خارج شده و در موقعیت کنونی بر بخش در ارتفاع 75 متری از سطح دریا واقع شده است، این کلاهک آهکی مانع عمده ای بر فرسایش سازند آغاجاری محسوب می شود، هرچند در باختر جزیره این پوشش مورد تهاجم امواج واقع