مطالعه سیستماتیک چشمه هاى معدنى ایران

توضیحات

مقدمه بررسى آبهاى معدنى ایران که در طى چندین سال بطور پراکنده مطالعه گردیده بود اداره کل آبهاى زیرزمینى را بر آن داشت که در سال 1301 بررسى سیستماتیک آبهاى معدنى ایران را شروع نماید. به همین منظور با تهیه دستورالعمل و فرم مخصوص چشمه هاى معدنى و اعزام کارشناس به حوزه اکیپهاى مطالعاتى توانست قسمت اعظم چشمه هاى معدنى را بازدید نماید و با بررسى اجمالى اطلاعات لازم را از نظر کیفى و کمى به دست آورد و حتى المقدور از هر چشمه اى یک بار تجزیه کامل شیمیایى آب نماید و در بعضى از چشمه ها اندازه گیرى عناصر شیمیایى را در سرچشمه انجام دهد و از نظر مطالعات زمین شناسى حداقل حدود 20 کیلومتر مربع نقشه زمین شناسى و مقاطع لازم را تهیه نماید. در ضمن از کلیه گزارشاتى که راجع به آبهاى معدنى ایران از موسات مختلف منتشر شده بود جمع آورى و با استفاده از اطلاعات زمین شناسى توانست به صورت گزارش آمارى درآورد و حتى از بعضى از چشمه ها که دسترسى نداشت ولى بعنوان چشمه معدنى نام برده مى شد در پایان هر فصل بصورت لیست آورده شده است تا در سال آتى مورد بررسى قرار گیرد. نشریه حاضر نتیجه مطالعات یکساله ایست که با همکارى اکیپهاى مطالعاتى و آقاى یعقوب صیونیت کارشناس هیدروژژئولوژى تهیه گردیده و امید است که مورد استفاده علاقمندان قرار گیرد.        مشخصات چشمه هاى معدنى آبعلى و البرز (استان مرکز) 1-   کلیات: چشمه هاى معدنى آبعلى و آب البرز در فاصله 61 کیلومترى تهران در مسیر جاده تهران- آمل در شرق رودخانه قرار گرفته است. شرق و غرب منطقه را ارتفاعات البرز پوشانیده است. آب البرز در جنوب آبعلى واقع و پس از خروج آب از مظهر توسط لوله به کارخانه شیشه پرکنى هدایت میشود، از آب این چشمه ها هر سال مقادیرى بخارج از کشور نیز صادر میگردد. 2- زمین شناسى: بطور کلى منطقه اى که چشمه ها خارج مى شوند جزو البرز جنوبى محسوب میگردد که سرى دوران اول تا چهارم را در آن میتوان ملاحظه نمود، ولى چشمه ها از تشکیلات آهکى اتوسن در یک منطقه تکتونیره شده خارج میشوند. وجود بعلیآبگسل هاى متعدد از جمله در شمال آبعلى که جهت آن شرقى غربى میباشد، باعث پیدایش این چشمه شده است. در جدول صفحه بعد مشخصات این دو چشمه ذکر میگردد.           مشخصات چشمه هاى معدنى محرقان قزوین 1-   کلیات: چشمه هاى معدنى محرقان در فاصله 245 کیلومترى جاده تهران همدان و 95 کیلومترى قزوین همدان در نزدیک جاده آسفالته قرار گرفته است. از نزدیک چشمه هاى رودخانه خرود عبور میکند که پس از عبور از دشت قزوین به دریاچه حوض سلطان میریزد. آب رودخانه در محل چشمه ها اندکى شور است. چشمه ها در نوک قله تپه هاى پست و کم ارتفاع واقع شده اند که حاصل رسوبگذارى سابق چشمه ها است. چه بکرات منافذ خروج آنها مسدود شده و مجدداً از نقطه دیگر ظاهر شده اند. 2-   زمین شناسى و چینه شناسى: کلیه چشمه ها روى تپه هایى قرار دارند که جنس آنها کربناته است و در روى طبقات آهکى ائوسن قرار گرفته است. این آهکها در بعضى نقاط توسط رسوبات تخریبى و آبرفتى دوران چهارم پوشیده شده است. تشکیلات آهکى ائوسن در شمال چشمه ها با تشکیلات آهکى کرتاسه در تماس هستند. وجود گسل سرتاسرى در تشکیلات آهکى کرتاسه و همینطور یک سرى گسلهاى دیگر در جهت شمال شرقى جنوب غربى باعث پیدایش این چشمه ها شده است. در جدول زیر مشخصات کلى چشمه هاى معدنى خرقان ملاحظه میگردد.       آبهاى معدنى محلات 1-      کلیات محلات یکى از شهرهاى استان مرکز است و بوسیله جاده شوسه به راه اسفالته تهران – اصفهان مرتبط میگردد، فاصله آن از دلیجان 23 کیلومترى است. چشمه هاى معدنى در دهکده اى به نام آب گرم در شمال شرقى محلات قرار دارند. 2-      زمین شناسى چشمه ها از دامنه ارتفاعات شیستى ظاهر مى شوند که متعلق به ژوراسیک است، شیستها بوسیله گرانیتهاى اطراف خود بشدت دگرگون شده اند. بر روى تشکلات شیست آهکهاى تیره و متراکم قرار گرفته است. شیب عمومى و کلى طبقات بسمت شمال میباشد و طبقات به صورت طاقدیس بزرگى میباشد که محور آن در امتداد رودخانه قمرود است، بنظر میرسد گسل بزرگى در جهت شمال شرقى جنوب غربى در حد فاصل کوه و دشت وجود دارد که از محل همین گسل چشمه ها ظاهر شده اند. چشمه ها اکثراً ایجاد تراورتن نموده اند و بارها بعلت مسدود شدن مظهر آنها از رسوبات تراورتن تغییر مظهر داده اند. در محلات چندین چشمه آب معدنى به نامهاى چشمه شفا،‌چشمه سلیمانى، چشمه دنبه، چشمه حکیم و چشمه سودا وجود دارد که مشخصات آنها به شرح زیر است:           آبهاى معدنى سمنان 1-      کلیات سمنان در شرق تهران واقع و مرکز فرماندارى کل سمنان است و به وسیله راههاى شوسه با تهران ارتباط دارد. در شمال غربى سمنان 4 چشمه آبگرم و در بخش سنگسر و شهمیرزاد نیز دو چشمه آبگرم وجود دارد. چشمه هاى آب گرم بنامهاى آب مراد، آب گر، آب فولنج، آب بواسیر معروف مى باشند و اختصاصات آنها در زیر شرح داده میشود. 2-      زمین شناسى بطور کلى منطقه سمنان یکى از نقاط جالب توجه البرز به شمار مى رود، چه در این منطقه از قدیمیترین طبقات زمین شناسى تا جدیدترین آنها بطور کامل دیده مى شود. چشمه هاى گرم آب که در غرب سنگسر قرار رگفته اند بوسیله تشکیلات دوران سوم (اکثراً مارن و طبقات گچ دار) احاطه شده اند، شمال منطقه را تشکیلات توف و آندزیتهاى دوران سوم پوشانده است. در نزدیک چشمه ها معادن سرب گرماب وجود دارد. در جدول صفحه بعد خلاصه مشخصات چشمه ها ذکر میگردد.                     مشخصات چشمه هاى معدنى آبیک 1-      کلیات چشمه هاى معدنى آبیک در فاصله 69 کیلومترى تهران و در مسیر جاده آسفالته تهران – آمل قرار دارند. مقدار این چشمه ها 11 دهنه است که 6 چشمه در طرف راست جاده و 5 چشمه در طرف چپ جاده قرار گرفته اند. چون زمین شناسى و چینه شناسى تمام چشمه ها وضع یکنواختى دارند در ابتدا وضعیت کلى چشمه ها به صورت جدول در زیر آورده شده و سپس وضعیت زمین شناسى منطقه تشریح میگردد.         2-     وضعیت زمین شناسى چشمه هاى معدنى اسک کلیه چشمه هاى اسک در دو طرف بستر رودخانه هراز واقع شده اند و از تشکیلات آهکى ژوراسیک با شیب 40 درجه ظاهر میگردند. چشمه ها در محل بعلت ایجاد تشکیالت تراورتن و سایر رسوبات آهکى در نقاط مختلف در بین رسوبات تخریبى خارج مى شوند. ایجاد این تشکیلات آهکى بوسیله چشمه ها حتى به اندازه اى میباشد که مسیر رودخانه هراز را در گذشته عوض کرده است. شمال چشمه بیشتر تشکیلات آگلومرا است که با توف و توف آندزیت همراه است. وجود یک گسل سرتاسرى باعث ایجاد این چشمه ها گردیده است.     مشخصات چشمه هاى معدنى استاباکو 1-      کلیات: چشمه هاى معدنى استراباکو در فاصله 125 کیلومترى در تهران و در مسیر جاده تهران آمل در دو طرف رودخانه هران به فاصله تقریبى 500 متر از یکدیگر واقع شده اند. شمال و جنوب چشمه ها را دره هراز تشکیل دهده. شرق چشمه ها جاده اسفالته و غرب چشمه ها را ارتفاعات دامنه دماوند محدود کرده است. براى بعضى از چشمه ها در محل مظهر حوضچه هاى سیمانى ساخته اند که آب پس از پر کردن حوضچه ها به داخل رودخانه هراز مى ریزد. نزدیک این چشمه ها دهکده کوچکى به نام قلابن قرار گرفته است. 2-      وضعیت زمین شناسى: وضع زمین شناسى این منطقه بسیار جالب توجه و یکى از نقاط جالب رشته جبال البرز است و به علت نزدیکى به دماوند وضع خاص تکتونیک آن را مشخص میکند. چشمه ها در طرفین یک آنتى کلینال قرار گرفته اند که در جنوب این آنتى کلینال تشکیلات ژوراسیک به صورت روراندگى بر روى تشکیلات تریاس فوقانى قرار گرفته است. وضع خاص فوق عامل اصلى ایجاد چشمه ها است. مطالعه مظهر چشمه ها در حال حاضر نشان مى دهد که این مظهرها در سابق بدفعات تغییر مکان داده و به وضع فعلى درآمده است.         الف: چشمه هاى لاریجان و آب آهن 1-      کلیات: چشمه معدنى آبگرم لاریجان در فاصله 113 کیلومترى تهران واقع و راه رسیدن به چشمه، جاده خاکى کوهستانى منشعب از جاده اصلى تهران آمل در محل پلور است. در لاریجان دو چشمه معدنى به نام هاى آبگرم لاریجان و آب آهن وجود دارد که آب اولى گرم و دومى سرد است. در شرق آبگرم محله امیرآباد وجود دارد که تأسیسات یک ایستگاه معدنى را داشته ولى با شروع جنگ کار ساختمان آن ناتمام مانده و در حال حاضر رو به ویرانى میرود. 2-      وضعیت زمین شناسى: مظهر چشمه لاریجان از تشکیلات آهکى دوران دوم است. اطراف چشمه را رسوبات تخریبى و آبرفتى دوران چهارم فرا گرفته است – بطور کلى در اطراف چشمه با توجه به قله آتشفشانى دماوند تشکیلات آذرین خروجى از نوع لاووتراکیت و بمبهاى آتشفشانى فراوان است. چشمه از نوع گسلى است و وجود یک یا چند گسل در ناحیه موجب ایجاد این چشمه ها شده است.           چشمه هاى معدنى رامسر 1-      کلیات در جنوب رامسر و سادات محله 11 دهنه چشمه معدنى وجود دارد که اکثراً جزء چشمه هاى گوگردى میباشند. این چشمه ها روى هم رفته در حدود 50 لیتر در ثانیه آبدهى دارند و با توجه به نزدیکى با رامسر و وضع مناسب راهها از نظر رسیدن به محل چشمه ها ارزش بهره بردارى و کاپتاژ صحیح آنها کاملاً‌مشخص میگردد. 2-      زمین شناسى چشمه ها از یال شمالى آنتى کلینالى خارج مى شوند که امتداد آن شرقى و غربى است، قدیمیترین طبقات این طاقدیس را تشکیلات الیکا تشکیل داده که شامل دولومیتهاى سفید و زردرنگ میباشد، روى این تشکیلات ماسه سنگ و مارنهاى خارکسترى و سبز رنگ شمشک قرار گرفته است، مظهر چشمه ها در همین تشکیلات میباشد، در قسمت غربى رامسر حوالى صفار و روآخوند محله کنگلو مراى نئوژن دیده مى شود. شمال چشمه ها به سواحل دریاى خزر محدود میگردد. در جنوب چشمه ها یک گسل نسبتاً بزرگ وجود دارد و به نظر مى رسد اکثراً چشمه هاى معدنى موجود نیز در اثر گسل ایجاد شده باشد. در جداول صفحه بعد خلاصه مشخصات چشمه ها و تجزیه شیمیایى آب آنها درج گردیده است.                         مشخصات چشمه هاى معدنى سرعین اردبیل 1-      کلیات: چشمه هاى معدنى سرعین اردبیل در 20 کیلومترى جنوب غربى اردبیل واقع و راه رسیدن به آنها از کیلومتر 18 جاده اردبیل- سراب یک جاده خاکى است که به محل چشمه ها مى رسد. چون تمام چشمه ها از نظر زمین شناسى و چینه شناسى وضع یکنواختى دارند ابتدا مشخصات کلى آنها را به صورت جدول زیر مشخص نموده و سپس بشرح وضع زمین شناسى محل چشمه ها مى پردازیم:     وضعیت زمین شناسى و چینه شناسى چشمه هاى سرعین اطراف چشمه یک سرى تشکیلات آجرى رنگ و سخت قرار گرفته که حفره حفره مى باشند. این تشکیلات با احتمال زیاد در دریاچه اى با فعالیت هاى آتشفشانى درست شده و از نوع مواد آذرین تخریى مى باشد (توف) در 8 کیلومترى غرب چشمه ها تشکیلات خروجى گسترش دارد که منتهى به قله آتشفشان معروف سبلان مى شوند. بین این تشکیلات خروجى و سنگهاى آذرین تخریبى گسلى دیده مى شود که تمام چشمه هاى این ناحیه از داخل این گسل خارج میشوند.       مشخصات چشمه هاى ویلا دره اردبیل 1-      کلیات: چشمه هاى معدنى ویلا دره اردبیل در فاصله 21 کیلومترى جنوب غربى اردبیل و 3 کیلومترى شمال غربى سرعین قرار گرفته و راه رسیدن به آنها جاده خاکى منشعب از راه سراب به اردبیل است. چون کلیه چشمه هاى موجود در ویلا دره از نظر ساختمان زمین شناسى و چینه شناسى وضع مشابهى دارند ابتدا جدول مشخصات کلى آنها و سپس وضع زمین شناسى اطراف چشمه ها شرح داده مى شود:     2-      زمین شناسى چشمه هاى ویلا دره چشمه هاى ویلا دره در قسمت علیاى یک دره کم عمق واقع شده است. چشمه ها از داخل یک سرى آبرفتهاى کم عمق خارج مى شوند زیر آبرفتها تشکیلات قرمز رنگ قرار گرفته که از نوع تشکیلات آذرین تخریبى بوده و داراى طبقه بندى افقى هستند. در 8 کیلومترى این چشمه ها تشکیلات خروجى گسترش دارد و قله معروف سبلان را تشکیل مى دهد. بین این تشکیلات خروجى و سنگهاى آذرین تخریبى گسلى است که تمام چشمه ها از شکاف این گسل خارج مى‌شوند.         1-      کلیات: در منطقه هفت بلوک و وکیل آباد اردبیل چهار چشمه معدنى به نامهاى سردابه و آب باد (پل سوئى) در قریه وکیل آباد و چشمه هاى هفت بلوک و آب پهن در قریه هفت بلوک وجود دارد که همگى از نظر وضع زمین شناسى مشابه یکدیگرند و از لحاظ سایر مشخصات بشرح زیر تقسیم بندى مى شوند:       2-      زمین شناسى چشمه هاى معدنى هفت بلوک – آب باد و سردابه و آب پهن قسمت مهمى از اطراف چشمه ها را تشکیلات کنگلومرادانه درشت با خرده هاى آذرین تشکیل داده همینطور یک لایه قرمز رنگ از مواد آذرین تخریبى در زیر آن قرار دارد. چشمه از داخل تشکیلات سیلیسى خرد شده خارج مى شود که کمى دورتر از آن تشکیلات آندزیت به چشم مى خورد. مقطع زمین شناسى و کروکى چشمه ها       مشخصات چشمه معدنى بستان آباد 1-      کلیات چشمه معدنى بستان آباد در 60 کیلومترى شرق تبریز و در مسیر جاده تهران تبریز قرار گرفته است. در تاریخ 24/7/47 که از محل بازدید شده هوا صاف و درجه حرارت محیط 20 و درجه حرارت آب چشمه 42 درجه سانتیگراد بوده است. آب چشمه بیرنگ و بى بو با مزه گس و دبى 15 لیتر در ثانیه بوده است. ارتفاع مظهر چشمه از سطح دریا 1800 متر اندازه گیرى شده است. آب چشمه پس از خروج از مظهر لوله گشى شده و وارد 11 نمره خصوصى و یک نمره عمومى مى شود. علاوه بر این چشمه یک چشمه آبگرم باد بى یک لیتر در ثانیه داخل مدرسه بستان آباد و یک چشمه دیگر به نام نرجان در محل دیده مى شود. اطراف چشمه داراى مناقع آب شیرین است، همینطور رودخانه آب شیرین از نزدیک آن عبور میکند. به عقیده اهالى آب چشمه جهت درمان شر و امراض جلدى مؤثر است. 2-      زمین شناسى و چینه شناسى: تشکیلاتى که چشمه از آنها خارج مى شود آهکهاى زردرنگ متخلخل است. همینطور در ارتفاعات شرقى منطقه تشکیلات آگلومرا به چشم مى خورد. تشکیلات آهکى مربوط به دوره الیگومیوسن است که بر روى آنها مارنهاى میوسن قرار گرفته است. شیب ارتفاعات در محل چشمه در حدود 70 درجه است. یک گسل سرتاسرى در آهکها باعث پیدایش این چشمه شده است.   مشخصات چشمه معدنى آبگرم گیوى (ایستى سو) 1-      کلیات چشمه معدنى آبگرم ایستى سو در ارتفاعات 12 کیلومترى شهرستان خلخال قرار گرفته است. در تاریخ 28/7/47 که ازمحل بازدید شد هوا صاف و آفتابى و درجه حرارت محیط 16 درجه و درجه حرارت چشمه 45 درجه سانتیگراد بواده است. آب چشمه بیرنگ با بوى گوگردى و تلخ مزه میباشد. دبى چشمه 4 لیتر در ثانیه مى باشد. ارتفاع مظهر چشمه از سطح دریا 1680 متر است و چشمه در حدود 70 متر بالاتر از جاده خلخال است. آب چشمه پس از خروج وارد سه استخر به ابعاد 10×5/4 و 6×3 و 1×1 میگردد و اهالى در آن استحمام میکنند. تنها منبع مهم آب شیرین یان ناحیه رودخانه خلخال است. ضمناً براى آب آشامیدنى به وسیله لوله کشى از یک چشمه که از طبقات آندزیت خارج مى شود استفاده مى گردد. به عقیده اهالى محل آب چشمه جهت معالجه روماتیسم مفید است. 2-      زمین شناسى و چینه شناسى: تشکیلات اطراف چشمه تراورتن است و تشکیلات آذرین دیگر مثل آندزیت و بازالت نیز در اطراف چشمه گسترش دارد. در زیر آندزیت ها در بعضى نقاط آثارى از شیست بچشم مى خورد که احتمالاً مربوط به دوران دوم است. وجود یک گسل در تشکیلات آذرین باعث پیدایش این چشمه شده است.