گفت‌وگو با دکتر عبدالرحیم هوشمندزاده
کارشناس پر تلاش دیروز و استاد پر تجربه امروز، 34 سال فعالیت علمی و تحقیقاتی در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور را در زمینه‌های مختلف در کارنامه پر افتخار خود به همراه دارد و سابقه تدریس ایشان در دانشگاه‌های معتبر کشور و مقالات و گزارشات ایشان در مباحث گوناگون و از همه مهم‌تر اجرای موفق ایشان در تدوین بیش از 35جلد کتاب زمین‌شناسی ایران بر هیچ کس پوشیده نیست. در یکی از روزهای بهاری سال 87 به همراه همکارم مهمان دکتر عبدالرحیم هوشمندزاده در شرکت پارس‌کانی بودیم. روحیه شاداب و پرانگیزه ایشان و دست و بازوی باندپیچی شده وی در گچ اولین چیزی بود که پس از برخورد با ایشان نظرمان را جلب کرد. من هم که کنجکاوی رکن اول کارم را تشکیل می‌دهد، علت را جویا شدم و ایشان به صراحت و سادگی پاسخ داد: "انگار زمین‌شناسان متوجه بالا رفتن سن خود نمی‌شوند و به خاطر علاقه به کارشان فکر می‌کنند همیشه و همه حال قادر به بالا و پائین کردن ارتفاعات خواهند بود." همان لحظه به این نتیجه می‌رسم که لذت بردن از کار و زندگی در کنار هم یعنی دکتر عبدالرحیم هوشمندزاده.
گفت‌و گو مرضیه کاظمی
-
ابتدا از تحصیلات و فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی و همکاری خود با سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور توضیحاتی را ارائه فرمائید؟
بهمن ماه سال1316 در دزفول به دنیا آمدم و پس از گذراندن دوران ابتدایی و دبیرستان در زادگاهم به تهران آمدم و پس از دریافت دیپلم ریاضی از دبیرستان هدف، در سال 1340موفق به اخذ مدرک مهندسی فوق لیسانس از دانشکده فنی دانشگاه تهران در رشته زمین‌شناسی معدن شدم. به مدت 5 سال در سازمان زمین‌شناسی کشور به کار مشغول شدم و مدتی را هم به عنوان ژئوفیزیست در شرکت بین‌المللی خدمات زمین‌شناسی همکاری کردم. سال 1346 برای ادامه تحصیل به فرانسه اعزام و موفق به اخذ دکترای مهندسی در پترولوژی متامورفیک و ژنز آهن از دانشگاه گرونوبل با درجه بسیار عالی و تبریک هیأت ژوری شدم. پیش از آن نیز دیپلم تخصصی خود را در رشته پتروفابریک از دانشگاه وین اتریش دریافت کرده بودم. ابتدای همکاری من با سازمان به عنوان یک زمین‌شناس بسیار معمولی آغاز شد و به عنوان نخستین منطقه عملیاتی به طبس اعزام شدم ولی متأسفانه به خاطر روحیات خاصی که داشتم احساس کردم که فعالیت در این بخش از زمین‌شناسی روح جستجوگر مرا ارضاء نمی‌کند. خوشبختانه پس از مدتی به قسمت سنگ‌شناسی منتقل شدم و پس از دریافت دکترای پترولوژی با جدیت و علاقه به فعالیت در بخش سنگ‌های متبلور مشغول شدم. در نهایت یک سال کار به عنوان ژئوفیزیست در شرکت بین‌المللی خدمات زمین‌شناسی از سال 1340 تا 1341 و حدود 34 سال کار تحقیقاتی در سازمان زمین‌شناسی کشور در زمینه‌های سنگ‌شناسی، تکتونیک، زمین‌شناسی معدن، اکتشافات معدن، زمین‌شناسی نفت در نواحی خراسان، زنجان، گلپایگان، کردستان، کرمانشاهان، یزد، فارس، اصفهان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان حاصل چندین سال فعالیت من در عرصه زمین‌شناسی کشور است که نتیجه مطالعات فوق به صورت گزارش و نقشه توسط سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در سطح بین‌المللی منتشر شده است. همچنین در بیش از 35 سمینار بین‌المللی در کشورهای آمریکا، شوروی‌سابق، کانادا، هند، پاکستان، کره، ترکیه، فرانسه به ایراد سخنرانی و ارائه مقاله پرداختم. تاکنون در دانشگاه‌های مختلفی از جمله دانشگاه تبریز در سال‌های 50 تا 51 در رشته سنگ‌شناسی، دانشگاه تهران در سال‌های 63، 64 و 68 در رشته‌های سنگ‌شناسی و متالوژنی ایران، دانشگاه تربیت معلم در سال‌های 64، 65 و 68 در رشته پترولوژی دگرگونی پتروفابریک، دانشگاه شهید چمران اهواز در سال‌های 65 تا 66 زمین‌شناسی ایران و پتروگرافی، دانشگاه کرمان در سال 1359 در رشته زمین‌شناسی تاریخی و دانشگاه شهید بهشتی در رشته‌های ماگماتیزم و متامورفیسم ایران از سال 1368 تا سال‌های اخیر به تدریس پرداخته‌ام. همچنین سرپرست طرح اکتشافی معدن انارک، همکاری بین سازمان زمین‌شناسی ایران و سازمان زمین‌شناسی برون‌مرزی اتحاد جماهیر شوروی سابق از سال 1357 تا 1365، مسئول طرح زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی در ناحیه ساغند و رباط پشت‌بادام استان یزد از سال 1362 تا 1365، عضویت در گروه کارافیولت ها برای مطالعه سنگ‌های بستر اقیانوس‌ها در جهان، پروژه سازمان ملل از سال 1355 تا سال 1359، مسئول تلفیق نقشه متافوریسم خاورمیانه در چارچوب نقشه متامورفیک جهانی، پروژه سازمان ملل از سال 1355تا 1359، مجری و سرویراستار طرح تدوین 35 جلد کتاب زمین‌شناسی ایران در وزارت معادن و فلزات از سال 1368 تا 1375، مجری طرح تحقیقات تکمیلی ژئودینامیک ایران در وزارت معادن و فلزات از سال 1370 تا 1375، سرپرست طرح بررسی‌های متالوژنیک در استان سیستان و بلوچستان در چارچوب طرح توسعه محور شرق، استانداری سیستان و بلوچستان با همکاری مؤسسه تحقیقات علوم و فنون از سال 1374 تا 1378، انجام فعالیت‌های زمین‌شناسی اکتشافات طلا در ایران با همکاری شرکت نورماندی از سال 1378 تا 1381 و رئیس گروه پژوهشی شرکت تحقیقات و گسترش صنایع معدنی پارس‌کانی از جمله فعالیت‌های اجرایی اینجانب بوده است. فهرست نوشته‌های اینجانب در زمینه مباحث زمین‌شناسی شامل یادداشتی کوتاه بر گرانیت و سنگ‌های دگرگونی ناحیه همدان، زمین‌شناسی ناحیه کروما اتریش، زمین‌شناسی کوه‌های شتری به همراه آقایان اشتوکلین و افتخارنژاد، زمین‌شناسی ناحیه قطور آذربایجان با همراهی آقایان روتنر و علوی‌نائینی، گزارش زمین‌شناسی فعالیت آتشفشان تفتان به همراه آقایان میشل و حقی‌پور، پتروگرافی و مطالعه ژنز کانسار آهن چغارت، زمین‌شناسی ناحیه طارم، زمین‌شناسی ناحیه گلپایگان، دگرگونی و گرانیتیزاسیون کلوت چاپدونی، ایران مرکزی به عنوان تز دکترا منتشر شده توسط دانشگاه گرونوبل به فرانسه، استراتیگرافی و سنگ‌شناسی سنگ‌های سازند کرج، پیشنهاد مدلی درباره تحول سنگ‌شناسی، ساختمان رشته جبال غربی ایران، تطابق این مدل با نظریه تکتونیک صفحه‌ای با همکاری دکتر سبزه‌ای، بررسی مقدماتی زمین‌شناسی در لوت مرکزی با همکاری دکتر اشتوکلین و دکتر افتخارنژاد، ناظر علمی و سرویراستار طرح تدوین کتاب زمین‌شناسی ایران که از این مجموعه 38 جلد کتاب نقشههای جامع تکتونیک و سایز موتکتونیک، ژئومورفولوژی، توزیع کانسارها، ماگماتیسم، آب کوه‌نگاری، کواترنری در مقیاس یک‌میلیونم منتشر شده است.
-
به طور تخصصی در کدام بخش از سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور به فعالیت پرداختید؟
همان طور که گفتم پس از دریافت دکترای پترولوژی و انتقال به قسمت سنگ‌شناسی به فعالیت و مطالعه در بخش سنگ‌های متبلور پرداختم. با توجه به اینکه زمین‌شناسی به دو بخش سنگ‌های متبلور از جمله گرانیت و دگرگونی و همچنین سنگ‌های نرم مثل شیل، ماسه سنگ و آهک تقسیم می‌شود؛ باید به طور جداگانه بر روی هر سری از این سنگ‌ها به مطالعه پرداخت و هر نمونه را با دستگاه‌های آزمایشگاهی خاص خود آنالیز کرد. این در حالی بود که در ابتدای کار سازمان تنها با یک دیدگاه به آن نگریسته می‌شد که حاصل آن وجود خطا در بسیاری از نتایج و داده‌های آزمایشگاهی در بخش سنگ‌شناسی و همچنین نقشههای زمین‌شناسی بود. البته شاید به دلیل سختی کار در بخش سنگ‌های سخت، کمتر کسی مایل به فعالیت در این بخش بود و بیشتر زمین‌شناسان و سنگ‌شناسان مطالعه در بخش سنگ‌های نرم و رسوبی را ترجیح می‌دادند. خوشبختانه شادروان مهندس خادم با اعتقادی که به انجام مطالعات اصولی و کاربردی زمین‌شناسی داشت، با آغاز به کار گروه سنگ‌شناسی به صورت مستقل موافقت کرد و در حال حاضر ریاست فعلی سازمان نیز پیگیر این مساله است. باید توجه داشت به کمک روش‌ها و معیارهای صحیح و اصولی است که می‌توان به تعیین سن مطلق انواع سنگ‌ها اقدام کرد و باید نسبت به بسیاری از داده‌های خود در مورد نام‌گذاری سنگ‌ها و تعیین سن آنها تجدیدنظر و مطالعه بیشتر کرد.
-
چرا برای تحصیل در دانشگاه، رشته زمین‌شناسی را انتخاب کردید؟
این مساله که افراد موفق به تحصیل و اشتغال در رشته مورد علاقه خود نمی‌شوند، شامل حال بسیاری از ما می‌شود. پس از پایان دبیرستان احساس کردم به رشته ریاضی و فیزیک علاقه فراوانی دارم و این در حالی بود که به طور همزمان در هر دو رشته فیزیک و معدن پذیرفته شده بودم. با توجه به گرایشی که به طبیعت و زمین در خود احساس می کردم، تحصیل در رشته معدن دانشکده فنی را انتخاب کردم .
-
نظر شما چه تفاوتی در دیدگاه زمین‌شناسان و معدنکاران با افراد عادی در مورد طبیعت و زمین وجود دارد؟
حضور افراد مختلف در طبیعت مانند کسانی است که در میان یک قبیله با زبان و گویشی خاص قرار می‌گیرند. هر کدام از آنها که با زبان افراد آن قبیله آشنایی داشته باشد به راحتی قادر به ایجاد ارتباط دوسویه با طرف مقابل خود خواهد بود و کسانی که از این قابلیت محروم هستند، تنها به ارتباطی سطحی و بدون ثمر اکتفا خواهند کرد. طبیعت و زمین نیز همان عرصه‌ای است که افراد با دیدگاه‌ها و زبان‌های مختلف وارد آن می‌شوند و تنها زمین‌شناسان قادر به درک گویش خاص طبیعت هستند و با گفت‌وگو با محیط اطراف به پاسخ مناسب برای سووالات متعدد خود می‌رسند. زمان برای زمین‌شناسان نسبت به افراد عادی بسیار سریع‌تر سپری می‌شود و هر چه قدر که در این محیط حضور داشته باشند، خسته نخواهد شد و علاقه بیشتری برای یادگیری و کندوکاو در طبیعت در خود احساس می‌کند.
-
از خانواده خود و نگاه‌شان به یک پدر زمین‌شناس بگوئید؟
پسرم مانند خودم علاقه فراوانی به ریاضی و فیزیک دارد و پس از اخذ مهندسی مواد از دانشگاه پلی‌تکنیک فرانسه به ادامه تحصیل در رشته فیزیک پرداخت و به درجات عالی در این رشته نائل آمد. یکی از دخترانم در سوئیس در حال دریافت تخصص در رشته پزشکی است و دیگری نیز با تحصیل تا مقطع دکترای الهیات، به عنوان پلی بین دو دین اسلام و مسیحیت در واتیکان و رم به فعالیت مشغول است. خوشبختانه همسرم و فرزندانم با من و شغل مورد علاقه من مشکلی نداشتند و من همواره با خیالی آسوده به فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی خود می‌پرداختم.
-
همانطور که می‌دانید هر علمی در همه کشورها به همت یک فرد یا یک گروه خاص پا به عرصه حیات می‌گذارد و برخی علوم با همت بالای برخی از دانشمندان و نخبگان علمی در کشورها رشد می‌کنند. قصه علم زمین‌شناسی و پیشگامان آن در ایران را بیان کنید؟
شاید نام بردن از یک سری افراد خاص کار صحیحی نباشد. اما آنچه مسلم است شادروان مهندس خادم برای علم زمین‌شناسی این کشور زحمات زیادی را متقبل شد و سخاوتمندانه مانند پدری مهربان بستری مناسب را برای فعالیت زمین‌شناسان در سازمان فراهم می‌کرد. به یاد دارم در ابتدای فعالیت خود در سازمان، برای حضور در یک دوره تکمیلی مرا به اتریش فرستاد و به زبانی بسیار ساده و در عین حال عمیق به من گفت: "تا در زمین‌شناسی مرد نشده‌ای، بازنگرد". ایشان در مورد همه کارمندان خود بسیار حساس بود و تا حد توان خود شرایط را برای پیشرفت و ارتقاء سطح علمی و کیفی دانش کارشناسان فراهم می‌کرد. بدون اغراق باید پیشرفت امروز و سر پا ایستادن سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور را مدیون خدمات ارزنده، دلسوزانه و پدرانه شادروان مهندس خادم بدانیم. به خاطر تلاش‌های ایشان و کارشناسان با انگیزه آن دوران بود که پس از تأسیس سازمان زمین‌شناسی ایران در سال 1341، طی مدت کمتر از 10 سال به پیشرفت بالایی در سطح بین‌المللی دست یافت و در رده سازمان‌های زمین‌شناسی کشورهای پیشرفته و دارای سابقه طولانی قرار گرفت.
-
هرساله برای ارج نهادن به خدمات ارزنده زمین‌شناسان پیشکسوت و با سابقه کشور، از سوی انجمن زمین‌شناسی کشور فردی را به عنوان زمین‌شناس نمونه انتخاب و معرفی می‌شود، نظرتان را در این خصوص بیان کنید و معیار شما برای انتخاب زمین‌شناسی نمونه چیست؟
من معیار علمی را برای انتخاب افراد در نظر می‌گیرم. باید در نظر داشت موفقیت ما در انجام تحقیقات زمین‌شناسی با داشتن علم و آگاهی در کنار تجربه کافی محقق خواهد شد. اگر افراد در دانشگاه مسائل تئوریک را به درستی آموخته باشند و سپس همان مطالب را در طبیعت و حین کارهای صحرایی درک کنند، زمین‌شناسان موفقی خواهند بود. رسیدن مراحل بالای علمی و دستیابی به درجات عالی در کنار انجام امور عملی مثل تهیه نقشههای زمین‌شناسی، نوشتن کتاب و مقاله و حضور در نقاط مختلف کشور برای درک عمیق مسائل زمین‌شناسی آن، لازمه دستیابی به مقام والای زمین‌شناس نمونه است. زمین‌شناس نمونه کسی است که محیط پیرامون خود را بر اساس دانسته‌های علمی خود، به درستی شناخته و قادر به درک رموز درون زمین باشد و پس از مشاهده و کندوکاو زمین، قادر به ارائه گزارشات علمی کاربردی و ارائه آن در قالب مقالات و نوشته‌های معتبر باشد. نکته مهم این است که دانش و تجربه با هم و در کنار یکدیگر می‌تواند ما را به اهداف خود برساند و صرف داشتن یک بخش نمی‌توان خود را بی‌نیاز از بخش دیگر دانست. زمین‌شناسان باید در مورد همه بخش‌های زمین‌شناسی اطلاعات و دانش کافی داشته باشند.
-
به نظر جنابعالی نیاز ما به علوم‌زمین در چیست و تأثیرات این علم را در زندگی روزمره مردم چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بشر همواره با علوم‌زمین زندگی کرده است. چه آن زمان که این علم را به صورت تجربی و ناخودآگاه می‌شناخته و چه زمانی که به صورت آکادمیک و کاملا" علمی آن را درک کرد. شاید بتوان گفت بدون توجه به کاربرد علم زمین‌شناسی زندگی انسان‌ها از بین برود. انسان‌ها از گذشته‌های دور سعی در ایجاد ارتباط نزدیک با زمین داشته‌اند و مواد‌معدنی موجود در زمین را شناسایی کرده‌اند. برای مثال ده هزار سال پیش ایرانیان در منطقه خراسان، اقدام به شناسایی و برداشت از ذخایر مس و ذوب این ماده‌معدنی کرده بودند. بنابراین باید سعی کرد فعالیت‌های اکتشاف معادن را بیش از گذشته توسعه داد. متأسفانه در بسیاری از مواقع مشاهده می‌شود که افراد اقدام به اکتشاف معادن در مقاطع سطحی کرده و از ذخایر موجود در اعماق به علت نداشتن صرفه اقتصادی و هزینه‌های بالای اکتشافی صرف‌نظر می‌کنند. انسان‌ها در گذشته علاوه بر اینکه نیازهای خوراکی خود را از راه کشاورزی از زمین دریافت می‌کردند، به استفاده و بهره‌برداری از ذخایر آن جهت رفع بسیاری از امور زندگی خود می‌پرداختند. آنها دریافتند که استفاده از منابع‌معدنی زمین زندگی آنها را بهتر از گذشته خواهد کرد و رفاه و آسایش بیشتری را برایشان به ارمغان خواهد آورد. شاید به جرأت بتوان گفت تمدن‌های انسانی در طول تاریخ با شناخت انسان‌ها از زمین و ذخایر آن رشد و توسعه قابل‌توجهی داشته است. علوم‌زمین در زمان‌های گذشته در حیطه هنر و مشاهده قرار می‌گرفت و امروزه فعالیت‌های زمین‌شناسی، بعد علمی‌تر و کارشناسی‌تری به خود گرفته است. زمین را باید بیشتر از گذشته شناخت و برای آن اهمیت قائل شد. باید بدانیم تحولات درون زمین چه زمان و چگونه اتفاق افتاده‌اند. اگر ما شرایط شیمیایی و فیزیکی لایه‌‌های مختلف زمین را بشناسیم، قادر به استفاده بهینه از ذخایر موجود در آن به بهترین نحو خواهیم بود. نباید فراموش کرد امروزه دنیا با سرعت شگفت‌آوری به دنبال چگونگی بهره‌برداری از منابع زیرزمینی است و اگر ایران از این قافله عقب بماند و خود را همگام با مسائل زمین‌شناسی روز دنیا به پیش نبرد، ضرر خواهد کرد.
-
نظر جنابعالی در مورد سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور به عنوان متولی تهیه نقشههای زمین‌شناسی و انجام امور اکتشافی در کشور چیست؟
سازمان زمین‌شناسی واکتشافات‌معدنی کشور می‌تواند منشاء خدمات بسیار بزرگی باشد که برای این امر باید به ارتباط مستقیم خود با جامعه توسعه بیشتری بخشد. این مجموعه دارای امکانات، تجهیزات و نیروی انسانی گسترده‌ای است که با افزایش ارتباطات علمی و تحقیقاتی خود با درون جامعه علاوه بر بر آشنایی عموم با فعالیت خود، قادر به ارائه دستاوردهای علمی و پژوهشی خود به اقشار مختلف جامعه خواهد بود. خوشبختانه این سازمان آزمایشگاه‌های بسیار مجهز آنالیز نمونه‌های معدنی را در اختیار دارد که به لحاظ وابستگی بخش اکتشاف معادن به آزمایشگاه نمونه‌های استخراج شده در مراحل اولیه، باید نسبت به توسعه فعالیت‌های آن مبادرت ورزد. نقشههای زمین‌شناسی تهیه شده در مقیاس‌های مختلف در حد خود قابل قبول و قابل استفاده هستند، اما باید نسبت به تهیه نقشههای بعدی و استاندارد کردن نقشههای تهیه شده قبلی اقدام کرد تا با مشکل مواجه نشویم. نقشههای یک بیست‌و‌پنج‌هزارم نیز بسیار کاربردی هستند و باید نسبت به تهیه اصولی و استاندارد آنها به نحوی که دارای کمترین اشکال باشد اقدام کرد.
-
نقشههای زمین‌شناسی تهیه شده در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور ایران را با نقشههای دیگر کشورها چگونه مقایسه می‌کنید؟
بسیاری از بخش‌های موجود در نقشه‌ها، بسیار پخته و کامل تهیه شده، اما بخشی نیز مشکلاتی دارند که باید نسبت به استاندارد‌سازی و رفع مشکلات آن اقدام کرد. اعضاء کمیته‌های ارزیابی باید نسبت به نقشه‌هایی که در آینده تهیه می‌شوند دقت‌نظر بالایی داشته باشند. البته باید توجه داشت که اگر برای تهیه نقشه‌ها سختگیری‌های بی‌مورد و قوانین دست و پاگیر اعمال شود، آمار نقشههای تولید شده کاهش خواهد یافت و از آنچه در برنامه‌ها تعیین شده عقب خواهیم ماند. باید نسبت به اصلاح نقشههای یک‌‌دویست‌و‌پنجاه‌هزارم که دارای نقش قابل توجهی در گسترش فعالیت‌های عمرانی و توسعه سرزمین دارد، توجه اساسی داشت. البته این استانداردسازی‌ها باید مطابق با موازین روز بین‌المللی باشد که به این ترتیب علاوه بر به روزشدن نقشه‌ها، تناقضات موجود درآنها نیز از بین خواهد رفت. با شناسایی و رفع معایب و اشکالات نقشههای دارای مقیاس کوچکتر برای تهیه نقشههای با مقیاس بزرگتر و کاربردی‌تر مشکلات کمتری خواهیم داشت. دادن فضای مناسب و امکان پیشرفت علمی و عملی برای کسانی که به تازگی فارغ‌التحصیل شده‌اند، بسیار مهم است. بزرگترها باید جای خود را به جدیدترها بسپارند و عرصه را برای فعالیت آن بگسترانند و البته از حمایت و راهنمایی و انتقال تجربیات خود به آنها نیز غافل نشوند.
-
چه توصیه‌ای برای جوانان و علاقه‌مندان ورود به عرصه زمین‌شناسی کشور دارید؟
سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی ایران هنوز جای زیادی برای رشد و توسعه در زمینه‌های مختلف علمی دارد. به زبان ساده‌تر باید گفت برای زمین‌شناسان هنوز کار زیادی باقی مانده و آنها باید سعی کنند با استفاده از دانش و فناوری خود و بهره‌گیری از فناوری‌های روز دنیا نسبت به بارورساختن سازمان خود و تلاش در جهت ارتقاء رتبه علمی آن در عرصه‌های بین‌المللی تلاش کنند.
نظر شما :