گفت‌وگو با دکتر محمد محجل
شمع وجود استادی چون دکتر محمد محجل کفشدوز، به گروه زمین‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس تهران گرمی و روشنایی می‌بخشید و زمین‌شناسی کشورمان به وجود کسانی که اینچنین خالصانه در راه اعتلای دانش و تحقیقات میهن عزیز می‌کوشند، افتخار می‌کرد. به بهانه سالگرد فقدان این استاد برجسته یادی از ایشان خالی از لطف نیست. یادم می‌آید علی‌رغم روزهای گرم امروز، چند سال پیش در یکی از روزهای سرد زمستان برای گفت‌وگو با دکتر محمد محجل تماس گرفتم و ایشان به‌رغم شلوغی برنامه‌های امتحانی پایان ترم، همین که نامی از زمین و زمین‌شناسی ایران شنید، با صمیمیت و تواضع -که تنها می‌توان از زمین‌شناسان باانگیزه و علاقه‌مند انتظار داشت- چند روز بعد، درِ اتاق کار خود را در یکی سالن‌های مملو از دانشجویان پرنشاط و جوان دانشگاه تربیت مدرس به رویمان گشود و رشته‌ای از مباحث زمین‌شناسی، بین ما و ایشان تنیده شد.
گفت‌وگو مرضیه کاظمی
ابتدا خوانندگان را از محل تولد و فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی خود آشنا سازید؟
سال 1334در تبریز متولد شدم و پس از پایان تحصیلات متوسطه به تحصیل در رشته زمین‌شناسی دانشگاه تبریز پرداختم. به خاطر دارم زمین‌شناسی در آن زمان، بسیار ناشناخته و نوپا بود. به هر حال پس از اتمام دوره دانشگاه و فارغ‌التحصیلی در سال 58 به خدمت سربازی رفتم و پس از آن وارد سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور شدم و تا سال 1370 به عنوان کارشناس بخش زمین‌شناسی در قسمت تهیه نقشههای زمین‌شناسی به خدمت پرداختم تا این‌که برای تکمیل تحصیلات خود به استرالیا اعزام و موفق به اخذ مدرک دکترای زمین‌شناسی با گرایش تکتونیک شدم. به خاطر آشنایی با مسائل زمین‌شناسی منطقه سیرجان، موضوع پایان‌نامه خود را تحت عنوان مجموعه دگرگونی‌های منطقه ازنا انتخاب کردم. در نهایت پس از پایان تحصیل و اخذ مدرک دکتری به ایران بازگشتم و در حال حاضر، به مدت 10 سال در گروه زمین‌شناسی دانشگاه تربیت‌مدرس مشغول خدمت هستم.
چرا رشته زمین‌شناسی را برای تحصیل در دانشگاه انتخاب کردید؟
محل تولد من در باغمیشه تبریز، دارای طبیعت بکر و بسیار زیبایی است. به‌خاطر دارم از همان دوران کودکی، علاقه فراوانی به حضور در طبیعت و جستجو در سنگ‌ها و لایه‌های کوه‌ها داشتم و با آن‌که رشته زمین‌شناسی در آن زمان بسیار نوپا بود، اما در دبیرستان محل تحصیل من، زمین‌شناسی بسیار با تجربه و تحصیلکرده تدریس می‌شد. دانش‌آموزان در کتاب‌هایی مجزا دروس فیزیولوژی انسانی و گیاهی را همراه با زمین‌شناسی مطالعه می‌کردند و علاوه بر آن، در طبیعت و میان پدیده‌های طبیعی حضور داشتند. گفتنی‌ست این شیوه تدریس، تاثیر فراوانی در علاقه‌مند کردن دانش‌آموزان به مسائل علوم و زمین‌شناسی داشت. در نهایت با پیش‌زمینه مثبتی که در ذهن من وجود داشت و با توجه به علاقه‌ای که در خود احساس می‌کردم، زمین‌شناسی را به عنوان رشته تحصیلی خود برای دانشگاه انتخاب کردم.
تصور کنید به سال 1353 بازگشته‌اید و در حال انتخاب رشته خود در دانشگاه هستید. با توجه به تلخی‌ها و شیرینی‌هایی که از رشته زمین‌شناسی احساس کرده‌اید، آیا باز هم مایل به انتخاب مجدد آن بودید یا خیر؟
با قاطعیت می‌گویم، همین رشته را انتخاب می‌کردم. زیرا خوشبختانه هیچ‌گاه از این رشته دلزده و خسته نشده‌ام و همواره همان علاقه اولیه را در وجود خود احساس می‌کنم. باید اعتراف کنم چنان علاقه‌ای نسبت به زمین‌شناسی در وجود من ایجاد شده که همواره مسائل و یافته‌های آن همانند روزهای اول برایم جذاب و قابل تامل هستند. داشتن انگیزه و علاقه محرک اصلی و جزو اساسی‌ترین ارکان موفقیت در زمین‌شناسی است. با نگاهی به تحصیل‌کرده‌های این رشته که پس از مدتی، جذب مشاغل دیگر شده‌اند، به این مساله پی خواهیم برد که زمین‌شناس موفق کسی است که عشق را فعالیت‌های زمین‌شناسی خود درآمیزد. زیبایی‌های موجود در علم زمین‌شناسی زمانی نمایان می‌شود که زمین‌شناس با میل و رغبت درونی به تحقیق و فعالیت روی زمین بپردازد. زمین، زمین‌شناس علاقه‌مند و با انگیزه را به سمت شگفتی‌های خود هدایت می‌کند و با توجه به این‌که احساس علاقه و پیوند نسبت به زمین در ضمیر همه ما انسانها به‌طور خدادادی به ودیعه نهاده شده است، می‌توان به بهترین نحو در راه شناخت عجایب زمین به فعالیت پرداخت. باید به‌خاطر داشت، اگر تحقیقات زمین‌شناسی تنها برای رفع تکلیف و کسب درآمد باشد، هرگز موفق نخواهیم بود.
به نظر جنابعالی، چگونه می‌توان تفاوت دیدگاه‌های افراد عادی را با کسانی که با علم زمین‌شناسی آشنا هستند، هنگام برخورد با پدیده‌های زمین‌شناسی توجیه کرد؟
من صداهای طبیعت و پیغام‌های محیط اطرافم را به کمک احساسم لمس و دریافت کرده‌ام و اعتراف می‌کنم زمین‌شناسان با انگیزه و علاقه‌مند که دارای چنین احساسی نسبت به زمین زیرپای خود هستند، کم نیستند. بخشی از علاقه من به زمین و زمین‌شناسی در همراهی با دکتر سبزه‌ای جهت انجام فعالیت‌های زمین‌شناسی در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور ایجاد شد و این تنها به‌خاطر علاقه شدید و فعالیت با انگیزه ایشان روی زمین بود. همین احساس ایشان مرا به علم زمین‌شناسی بیشتر از گذشته مجذوب می‌کرد و همواره احساس می‌کردم تشابهات فراوانی از نظر علاقه به زمین در وجود خودم و ایشان وجود دارد. معتقدم زمین‌شناسان در زمان حضور در ماموریت‌های صحرایی، نکاتی را درک خواهند کرد که شاید افراد عادی هرگز قادر به فهمیدن آن نباشند. به زبان دیگر هر کدام از این نقش و نگارهای موجود در زمین، حرفی برای گفتن و صدایی برای شنیده شدن دارند. لایه‌ها و چین‌خوردگی‌های موجود درسطح زمین هر کدام پیغامی برای ما دارد. البته برخی از پدیده‌های زمین‌شناسی به‌قدری زیبا و جذاب هستند که مورد توجه افراد عادی نیز قرار می‌گیرند و آنها نیز متوجه این تغییررنگ‌ها و تغییر شکل‌ها می‌شوند. شناخت دلیل به‌وجودآمدن این پیچ و خم‌ها، لذت خاصی را در انسان ایجاد می‌کند که جز زمین‌شناسان دیگران قادر به درک آن نیستند. البته در آیات قرآن به‌طور مداوم به اشاره خداوند نسبت به توجه به اهمیت خلقت زمین، کوه‌ها، دریاها، دشت‌ها و همه آنچه اطراف ماست، برمی‌خوریم که تمام این نشانه‌ها و پدیده‌های زمین‌شناسی برای همه مردم قابل تامل است و زمین‌شناسان به علت حضور در طبیعت و درک مستقیم بسیاری از آیات و نشانه‌های خداوند روی زمین نسبت به آنها آگاهانه‌تر قضاوت می‌کنند و با دیدی روشن‌تر به‌وجود آفریدگار همه این پدیده‌ها پی‌خواهند برد.
قدری از خانواده خود و از زمانی که در ماموریت‌های صحرایی و به‌دور از آنها به‌سر می‌بردید، برای ما و خوانندگان بگویید؟
البته هیچ کدام از دختران من به تحصیل در رشته زمین‌شناسی نپرداختند اما به‌خاطر تعاریف و توصیف‌هایی که از محیط طبیعی اطرافمان بیان می‌کردم، علاقه فراوانی به علم زمین‌شناسی در آنها ایجاد شده است. خوشبختانه هیچ‌گاه با همسرم در خصوص ماموریت‌های طولانی مدت مشکلی نداشتم و با توجه به این‌که رشته ایشان نیز ادبیات فارسی بود، احساس می‌کردم ارتباط بسیار نزدیکی بین ادبیات فارسی و علم زمین‌شناسی وجود دارد که همین مساله باعث درک ایشان از نوع فعالیت و حرفه من می‌شد. به‌خاطر دارم زمانی که همراه بقیه همکاران در بخش مرکزی شهرستان گلپایگان مشغول تهیه نقشههای زمین‌شناسی یکصدهزارم بودم، فرزند اولم بدنیا آمد و همین علاقه و درک متقابلی که بین من و همسرم وجود داشت، باعث شد تا پایان ماموریت به همراه خانواده‌ام در یک کمپ در نزدیکی محل ماموریت زندگی کنیم. البته زندگی من و همسرم بسیار ساده و معمولی بود و همین مساله باعث می‌شد که ما براحتی و به‌دور از هیاهوهای روزمره زندگی شهری اوقات خود را سپری کنیم.
اگر بخواهید قشر عادی جامعه را با علم زمین‌شناسی آشنا سازید و اهمیت آشنایی با آن را برای مردم بازگو کنید، چه تعریف ساده و روانی از این علم خواهید داشت؟
در بسیاری از کشورهای دنیا از زمین به عنوان بخشی جداناپذیر و حتی مقدس در زندگی خود یاد می‌کنند و معتقدند زیبایی روح و جسم انسانها جز با زیبایی درطبیعت و زمین زیرپایشان تجلی نخواهد یافت. حال تصور کنید انسان‌هایی با این تفکر و باور چه ارتباط عمیقی با زمین و محیط پیرامون خود خواهند داشت و همواره در پی افزایش آموزه‌های خود از زمین هستند و با ایجاد شناخت و درکی صحیح و متقابل از انسان و محیط، به بهترین شیوه روی زمین خواهند زیست و بیشترین و بهینه‌ترین استفاده را از زمین خواهند داشت. خوشبختانه در دین اسلام، تعالیم آموزنده‌ای در خصوص احترام و شناخت صحیح زمین و محیط اطراف انسان وجود دارد و در کتاب آسمانی ما بارها وبارها نسبت به تقدس زمین و ضرورت پاک نگاه‌داشتن آن از سوی انسان به عنوان وظیفه شرعی و انسانی تأکید شده است. مردم ما باید بدانند جدایی از زمین برای انسان امکان‌پذیر نیست و نادیده‌گرفتن واقعیت ارتباط و پیوند ناگسستنی انسان و زمین، سرپیچی از دستورات دین مبین اسلام خواهد بود. مراکزی از جمله سازمان زمین‌شناسی کشور به عنوان متولی مطالعات زمین‌شناسی در کشور و همچنین صدا و سیما، با ایجاد پل ارتباطی بین عموم جامعه و زمین‌شناسان قادر به تبیین اهمیت این علم و ضرورت شناخت آن در میان مردم خواهند بود. شاید بهترین محیط زمین‌شناسی ما در کویرها باشد، زیرا وقتی که انسان در کویر و زمین‌های بکر و دست نخورده می‌ایستد، احساس می‌کند در آغوش پدر و مادرش جای دارد. اگر احساسی را که زمین‌شناسان در زمان حضور روی زمین با تمام وجود احساس می‌کنند را برای مردم به زبان صدا و تصویر بیان کنیم، به‌طور یقین آنها نیز به تقدس زمین و پاسداری از آن، توجه بیشتری خواهند داشت. به علت خویشاوندی و دوستی عمیقی که بین زمین‌شناس و زمین ایجاد شده، مشاهده می‌کنیم هیچ زمین‌شناسی قادر به آسیب‌رساندن به محیط پیرامون خود نیست. اگر همین احساس را در انسان‌های عادی به‌وجود آوریم، شاهد ارزش قائل شدن برای زمین و ذخایر درونی آن از سوی انسانها خواهیم بود.
در پایان به عنوان مدیر گروه زمین‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس چه توصیه‌ای برای جوانان و علاقه‌مندان به تحصیل در رشته زمین‌شناسی دارید؟
اول از همه، توصیه من به متولیان امر زمین‌شناسی در آموزش وپرورش کشور است که برای ضریب رشته زمین‌شناسی در کنکور اهمیت بیشتری قائل شوند. هر قدر هم که جوانان ما به زمین‌شناسی علاقه‌مند باشند، به علت ضریب پایین آن در کنکور، نسبت به مطالعه آن بی‌انگیزه خواهند شد. جوانان بدانند تحصیل در رشته زمین‌شناسی برای کسب درآمد بالا کاملا اشتباه است و تنها درک زیبایی‌های این رشته است که باعث موفقیت انسان می‌شود. توصیه برادرانه من برای همه، این است که آنهایی که واقعا علاقه‌مندی و توانایی را در خود حس می‌کنند، زمین‌شناسی را انتخاب کنند. اگر دیدگاه ما نسبت به این رشته بین جوانان و کسانی که در حال فعالیت در این عرصه هستند تغییر کند، بسیاری از مسائل و مشکلات نیز حل خواهد شد. تازه‌واردان به عرصه زمین‌شناسی بدانند اگر عاشق زمین‌شناسی باشند، تمام سختی‌های طاقت فرسای آن را با جان و دل می‌پذیرند و زمانی که همراه دیگر زمین‌شناسان و در دل طبیعت بکر روی زمین و سنگ‌های ناهموار می‌نشینند، احساس می‌کنند که بر بالشی نرم تکیه زده‌اند. از دانشجویان می‌خواهم علاوه بر ارتقای سطح دانش علمی و تئوری خود در کلاس‌ها نسبت به افزایش دانش عملی و تجربی خود روی زمین نیز تلاش کنند و بدانند زمین‌شناسی که پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه نتواند در عرصه زمین قدم بردارد و تک‌تک اطلاعات و یافته‌های علمی و دانشگاهی خود را در محیط طبیعی به‌کار ببرد، هرگز موفق نخواهد بود و نمی‌تواند خدمت ارزنده‌ای را به خود و جامعه و کشور خود ارائه کند. آنچه زمین‌شناسی ما را تهدید می‌کند، گستردگی اطلاعات در این رشته و معلومات بسیار کم زمین‌شناسان است. در بسیاری از موارد، زمین‌شناسان خارجی با بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های ما با مدارج بالای علمی رقابت می‌کنند که این به‌دلیل آموزش درست و فعالیت علمی و معقول آنها در محیط طبیعی است.
روحش شاد و یادش گرامی
نظر شما :