دمی همراه با پیشکسوتان علوم‌زمین کشور؛ دیدار با دکتر جمشید افتخارنژاد
امروز توفیق یارم شد و به همراه جمعی از ستارگان زمین مهمان خانه یکی از پیشکسوتان بزرگ زمین‌شناسی کشور بودم. مهمان منزل دکتر جمشید افتخارنژاد و همسر ایشان خانم مهوش داوری رئیس گروه پترولوژی سازمان. این بزرگ‌مرد زمین‌شناسی ایران جزو یکی از نخستین افرادی است که از ایشان به عنوان بنیانگذار سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور یاد میشود. سال‌ها فعالیت‌های علمی و تحقیاقاتی ایشان در تهیه و تولید نقشه‌های زمین‌شناسی بر کسی پوشیده نیست. خاطرات دوری را با یکدیگر مرور کردند و از همکاران خفته در خاک نیز یاد کردند. برخی هنوز بسیار سرزنده بودند برخی هم گوش می‌کردند و حس می‌کردم در گذشته فرو رفته‌اند.
خانم مهوش داوری و آقایان مصطفی شهرابی، منوچهر قرشی، ارژنگ بهروزی، منصور صمیمی‌نمین، منصور علوی‌نائینی، محمدرضا سهندی، مرتضی امینی، جمشید افتخارنژاد، جعفر کیمیاقلم، عبدالله سعیدی، عبدالرحیم هوشمندزاده، محمدحسن نبوی، سیروس ارشدی بزرگانی بودند که به همراه دکتر علیرضا شهیدی رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در این جمع صمیمی حضور داشتند.
بد ندیدم گفت‌وگویی که چند سال پیش با دکتر افتخارنژاد انجام داده بودم را با خوانندگان این صفحه مرور کنم.
گفت‌وگو مرضیه کاظمی
ابتدا از زندگی شخصی و همچنین فعالیت‌های علمی و پژوهشی خود، بگوئید؟
در سال 1315 در تبریز به دنیا آمدم و تحصیلات خود را تا مقطع دبیرستان در زادگاه خود به پایان رساندم . سال 1341 موفق به اخذ فوق‌لیسانس از دانشکده فنی دانشگاه تهران در رشته معدن با گرایش اکتشاف و زمین‌شناسی شدم و از همان سال در آغاز فعالیت سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور به استخدام این سازمان درآمدم و در طول مدت اشتغال در سازمان موفق به اخذ دکترای دولتی از دانشگاه پاریس شدم . پس از سی سال مشارکت در فعالیت‌های زمین‌شناسی در سازمان به طور رسمی از بازنشسته شدم ولی تا به حال ارتباط علمی خود را با این مجموعه تداوم داده‌ام. در سازمان زمین‌شناسی در سمت‌های رئیس زمین‌شناسی منطقه‌ای ، معاون زمین‌شناسی و اکتشافات و سرپرست پروژه شرق ایران انجام وظیفه کرده‌ام .همچنین ضمن خدمت در سازمان زمین‌شناسی به مدت 14 ماه از طرف بخش توسعه اقتصادی سازمان ملل متحد (UNDP)به استرالیا اعزام شدم و از سال 1348 نیز در دانشگاه‌های تبریز، تهران، شهید بهشتی، تربیت معلم و مشهد به عنوان استاد مدعو به تدریس مشغول بودم. در ضمن علاوه بر مشارکت در فعالیت‌های انجمن‌های داخلی به‌عنوان عضو گروه کار بین‌المللی(IGCP) (کمیته بین‌المللی هم‌ارزی) فعالیت داشتم و به مدت 4 سال نائب رئیس اتحادیه جهانی زمین‌شناسان دنیا بودم و در حال حاضر نیز از ده سال پیش عضو کمیته بین‌المللی کنگره جهانی معدنکاری بوده و مسئول کمیته علمی و فنی بیستمین کنگره جهانی معدنکاری تهران نیز بودم.
علت علاقه و گرایش خود به طبیعت و تحصیل در رشته زمین‌شناسی و معدن را در چه می‌بینید؟
تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته مهندسی معدن آغاز کردم. گزینش این رشته صرفا" ناشی از علاقه‌مندی قبلی من نبود بلکه عوامل و محدودیت‌های دیگری وجود داشت که مرا به این مسیر هدایت کرد. وقتی در رشته زمین‌شناسی کار حرفه‌ای خود را آغاز کردم با طبیعت انس گرفته و تنها زیبائی‌های ظاهری طبیعت نبود که مرا محسور خود می‌کرد، بلکه می‌توانستم تا حدی با اسرار طبیعت آشنا شوم. در این زمان تنها به تکامل و پیدایش کوه‌های عظیم و ذخایر معدنی نهفته در آن فکر می‌کردم و احساسم بر این بود که شناخت زیبائی‌ها مفهوم دیگری از طبیعت را در ذهنم تجسم می‌کند. می‌توانم بگویم در عرصه پهناور کشورمان هر روز به اسرار ناشناخته طبیعت پی می‌بردم . کویر لوت و کوه‌های لم‌یزرع بلوچستان که چهره خود را مستور نکرده‌اند، بیشتر از کوه‌های سبز و خرم البرز مرکزی برایم جاذبه داشت و این علاقه‌مندی یک گرایش اکتسابی بود که بعد از آشنایی عمیق با طبیعت بدان نائل شدم.
به عنوان یک زمین‌شناس و معدنکار با تجربه، چه تعریفی از مطالعات زمین‌شناسی قدیم و جدید دارید و به‌نظر شما چه تغییراتی از گذشته تاکنون در این خصوص صورت گرفته است ؟
مطالعات زمین‌شناسی جدید و قدیم ندارد. آنچه که گذشته را با زمان حال متمایز می‌سازد، شناختی است که در طول زمان آموخته‌ایم و بر اساس آن می‌توانیم بسیاری از ابهامات را برای خود حل کرده و به دنبال کسب اطلاعات بیشتر و تکامل دیدگاه‌های خود باشیم. البته استفاده از امکانات ابزاری، کسب نتایج مطلوب را سهل‌تر می‌کند. ساده‌ترین این ابزار، امکانات ارتباطی زمان حال است که این موضوع در مقایسه با وسایل ارتباطی گذشته بسیار جلوه‌گر میشود. ما در آغاز کار در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور برای دسترسی به محل کار خود در بلوچستان چهار روز وقت صرف می‌کردیم و بعد از استقرار در منطقه با استفاده از شتر در زمانی سه ماهه منطقه را در می‌نوردیدیم در صورتیکه در حال حاضر با وجود راه‌های ارتباطی متعدد و امکانات استفاده از وسائل حمل و نقل مدرن انجام چنین مطالعاتی در منطقه در چند روز میسر است و علاوه بر این استفاده از ابزارآلات پیشرفته آزمایشگاهی و اطلاعات ماهواره‌ای انجام این مطالعات را تسهیل می‌کند.
چرا باید به مسائل مربوط به علوم‌زمین و زمین‌شناسی بیشتر پرداخت و به آن اهمیت داد؟
انگیزه پرداختن به علوم زمین در جهان امروز یک نیاز است. پیشرفت تکنولوژی، استفاده از ذخائر گوناگون در پوسته زمین را میسر ساخته که البته این مورد نیازمند زمان طولانی است، به‌طوریکه سالانه در جهان 22 میلیون تن مواد معدنی مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر آن جابه‌جایی و تخریب پوسته زمین با بهره‌گیری از ابزار سنگین در ایجاد پروژه‌های بزرگ عمرانی توسط انسان چندین برابر جابه‌جایی توسط عوامل طبیعی است و از طرفی جابه جایی مواد معدنی و فرآوری آنها در یک مقیاس وسیع مسایل زیست‌محیطی پیچیده‌ای را سبب میشود. استفاده از ذخایر معدنی در خشکی به بستر دریاها هم گسترش یافته است. شناخت عوامل حادثه‌آفرین طبیعی در پوسته زمین و پیشگیری راهکارهای مناسب جهت کاهش خطرات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تمامی این عوامل لزوم شناخت طبیعت اطراف را بیش از گذشته ضروری ساخته و در همین راستا اهمیت زمین‌شناسی و علوم زمین برجهانیان مسلم گشته و روزبه‌روز بررونق آن افزوده شده است.
سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور در آشنا کردن عموم جامعه با علوم مربوط به زمین و ارتقای جایگاه این علم چه نقشی داشته است؟
تمام مسائلی که اهمیت ویژه مسائل مربوط به زمین‌شناسی را توجیه می‌کند؛ در سازمان‌های زمین‌شناسی هر کشور تجلی می‌یابد. ما برای بزرگترین و حساس‌ترین سرمایه‌گذاری‌های بنیادین و اساسی خود با زمین و علوم زمین‌سرو‌کار داریم و با آن مرتبط هستیم که سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور می‌تواند مرکز مناسبی جهت کسب نیازها و اطلاعات مربوط به این علم برای متخصصان و علاقمندان کشور باشد. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با سابقه کمتر از نیم قرن با کشور‌هایی از جمله هند،ترکیه و پاکستان این رسالت خود را به‌نحو شایسته انجام داده و از نظر سازمان‌های بین‌المللی نظیر CGMW مسئول تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی جهانی به‌عنوان یک سازمان برتر شناخته شده و مسئولیت منطقه‌ای تدوین نقشه‌های مختلف علوم‌زمین خاورمیانه به این سازمان واگذار شده است.
برخورد عموم جامعه با علوم مربوط به زمین را چطور ارزیابی می‌کنید؟
با پیشرفت تکنولوژی جایگاه و اهمیت مسائل مربوط به زمین‌شناسی بهتر محقق میشود و جامعه ما به همان اندازه که به تکنولوژی و پیشرفت‌های روز آشنایی دارد به همان مقدار نیز برای منزلت و جایگاه مسائل زمین‌شناسی اهمیت قائل میشود. البته به سبب وجود پدیده‌های مادر زمین‌شناسی در پهنه کشور، از این نظر مورد توجه بسیاری از مراجع علمی بین‌المللی است و شاید ویژگی‌های زمین‌شناسی ایران در گذشته بیشتر مورد توجه خارجیان بوده و خوشبختانه با تربیت نیروی انسانی ایرانی در تخصص‌های مختلف علوم زمین مشتاقان پژوهش‌های زمین‌شناسی در دهه‌های اخیر چشمگیر بوده است.
به عنوان پیشکسوت علم زمین‌شناسی چه توصیه‌ای برای جوانان و علاقمندان به مسائل معدنی و زمین‌شناسی کشور دارید؟
من به جوانان توصیه‌ای ندارم؛ بلکه توصیه من به برنامه‌ریزان کشور است که برای این همه نیروی عظیم و خلاق که همه ساله در بخش آموزشی کشور تربیت می‌شوند، اشتغال و حرفه مناسبی را در جهت آبادانی کشور فراهم سازند. جوانان مشتاق و علاقه‌مند در جامعه ما بسیارند ولی برای استفاده از این توان موجود بایستی بستر مناسبی را فراهم کرد. امیدوارم برنامه‌ریزان کلان کشور جاذبه و انگیزه‌های لازم در جهت جذب خیل عظیم تحصیل‌کرده جوان کشور در رشته‌های زمین‌شناسی و معدن فراهم کنند.
نظر شما :