نشست ستاد بحران سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور جهت بررسی زمینلرزه‌ ملارد-مشکین‌دشت

به گزارش روابط‌عمومی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، به دنبال زمینلرزه‌ ملارد-مشکین‌دشت با بزرگای 5/2 که شب گذشته مناطق وسیعی از تهران و البرز و دیگر استان‌های همجوار را لرزاند، نشست ستاد بحران این سازمان صبح امروز با حضور جمعی از مدیران و کارشناسان سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور به منظور بررسی این زمینلرزه برگزار شد.

بر همین اساس این اکیپ تخصصی ضمن تقسیم به دو گروه بررسی جنبه‌های زمین‌شناسی ساختمانی و تکتونیکی مرتبط با  گسل مسبب و یافتن شواهد روزمینی و همچنین مطالعه شواهد غیرمستقیم تاثیر زمینلرزه بر منابع آب‌های زیرزمینی و غیره به منطقه اعزام شده‌اند.

پس از اعزام به منطقه، پژوهش مقدماتی بررسی‌های زمین‌شناسی زمینلرزه در گستره مهلرزه‌ای زمینلرزه 29 آذر ماه 1396 ملارد (بزرگا 5/2) از سوی کارشناسان این سازمان آقایان دکتر شهریار سلیمانی آزاد، علیرضا شهیدی، رضا سلامتی، فریبرز قریب، رضا شهبازی، نویری و خانم نیره صبور منتشر شد.

در این گزارش می‌خوانیم، در ساعت 23 و 27 دقیقه چهارشنبه 29 آذر 96  زمینلرزه‌ای به بزرگای 5.2 در عمق حدود 10 کیلومتری مرز استان البرز و  تهران را لرزاند. رومرکز زمینلرزه در طول جغرافیای 50.96  و عرض جغرافیایی 35.69 در 16 کیلومتری کرج و 39 کیلومتری تهران واقع شده است.

بررسی‌های اولیه حاکی از آن است که گسله ماهدشت-جنوب کرج گسله مسبب زمینلرزه باشد(شکل1)

شکل 1- نقشه گسله‌های گستره کرج و پهنه مهلرزه‌ای زمینلرزه 29 آذر 1396

پهنه گسلی ماهدشت- جنوب کرج

 این گسله نخستین بار توسط سلیمانی و حسینی (1377) و با بهره­گیری از داده­‌های جدید خردلرزه­‌خیزی، پژوهش‌­های ریخت­‌زمین­‌ساختی و بررسی­‌های ژئوالکتریکی معرفی شده ­است. پهنه گسلی ماهدشت- جنوب کرج دارای درازای دست­کم 30 کیلومتر، راستای خاور، شمال خاوری-باختر، جنوب باختری  و شیب تند عمدتا رو به جنوب- جنوب خاور می­‌باشد. با این وجود، ویژگی‌­های ریخت‌­شناختی افراز بخش خاوری این پهنه گسلی نشانگر هندسه‌­ای متفاوت است، به طوری که در گستره مشکین آباد ریخت‌­شناسی افراز گویای صفحه‌­ای با شیب تند و رو به شمال است. تفاوت در جهت شیب صفحات گسلی پرشیب و از این رو تفاوت در بلوک گسلی فرایش یافته را می­توان از ویژگی­‌های هندسی-کینماتیکی پهنه‌های راستالغز برشمرد.  سازوکار گسله ماهدشت- جنوب کرج فشاری همراه با مولفه راستالغز است و می­‌توان این گسله را ادامه خاوری گسله جنوب اشتهارد از پهنه گسلی ایپک برشمرد (سلیمانی و حسینی، 1377).

بر روی عکس­‌های هوایی اثرات دگرشکلی سطحی ادامه خاوری این گسله را می­‌توان در بادزن آبرفتی رودخانه کرج به صورت نردبانی نبال نمود. قطعه قطعه بودن گسله ماهدشت- جنوب کرج در یک سامانه نردبانی و عدم تظاهر سطحی کاملا یکپارچه آن در کنار شیب بسیار کم نهشته­‌های کواترنری متاثر از جنبش‌های گسله یادشده، می­‌تواند گویای چیرگی مولفه حرکتی راستالغز نسبت به مولفه شیب­لغز بر روی این سامانه گسلی باشد (سلیمانی و حسینی، 1377). با این وجود، شکل­‌گیری نسل جوانتری از بادزن­‌های آبرفتی کوچکتر بر روی بخش میانی بادزن آبرفتی کرج را می­‌توان نشانه­‌ای از وجود مولفه شیب­لغز بر روی گسله ماهدشت-جنوب کرج برشمرد که مسبب ایجاد تغییر در گرادیان هیدرولیکی سطحی بوده ­است (شکل­ه‌ای 2 و 3).

شکل2- a) موزاییک تصحیح شده عکس­‌های هوایی (تهیه شده با بهره‌گیری از عکس‌­های هوایی سازمان جغرافیایی با مقیاس 1:55000) گستره کرج b) نقشه تهیه شده بر پایه موزاییک عکس­‌های هوایی ارایه شده در تصویر a. تظاهر سطحی گسله ماهدشت-جنوب کرج در بادزن­ آبرفتی کرج و شکل­‌گیری نسل جوان­تری از بادزن­‌های آبرفتی کوچک­تر (بادزن­های سفیدرنگ) بر روی بادزن آبرفتی کرج به سبب تغییر گرادیان هیدرولیکی برآمده از عملکرد مولفه شیب­‌لغز این پهنه گسلی. در این گستره، به سبب عملکرد مولفه شیب­لغز بر روی این پهنه گسلی بلوک شمالی فرایش یافته ­است که اثر آن را می­توان در فروکاوی بیشتر آبراهه­‌ها بر روی آن مشاهده نمود.

فروکاوی متفاوت به ثبت رسیده در نهشته‌های پلایو- کواترنری رودخانه­‌ها به هنگام گذر از پهنه­‌های ساختاری نشان از عملکرد فرایش جنبا داشته و تفاوت در میزان این پارامتر در آبرفت­‌های هم سن و در فاصله نسبتا یکسان از پیشانی کوهستان گسلی (و یا دیگر پهنه­‌های ساختاری جنبا) معنادار بوده و گویای تغییرات آهنگ فرایش است. از این رو، فرایش بیشتر به ثبت رسیده در ریخت­‌ساخت­‌های گستره جنوبی کرج (نسبت به گستره‌های باختری­‌تری همچون کردان) می­‌تواند در پیوند با عملکرد مولفه شاقولی ساختارهایی همچون گسله­‌های ماهدشت- جنوب کرج و یا عملکرد مولفه شاقولی مجموع ساختارهای متمرکز در این نقطه صورت پذیرفته باشد. به طور کلی، سلیمانی و حسینی (1377) بر پایه میزان فروکاوی رودخانه کرج و... در نهشته­‌های کواترنری پسین، آهنگ فرایش گستره یاد شده را 8/0 تا 1/1 میلیمتر در سال برآورد نموده‌­اند.

علاوه بر تظاهر سطحی بخشی از گسله ماهدشت- جنوب کرج که بر روی عکس­های هوایی (مقیاس 1:55000) قابل شناسایی است (شکل 2)، شواهدی همچون؛ شکل­گیری نسل جوان­تری از بادزن­های آبرفتی کوچک­تردر بادزن آبرفتی کرج و نیز تغییرات فروکاوی رودخانه کرج در آبرفت­‌های جوان (شکل 3) را می­‌توان از دیگر علل جنبایی گسله ماهدشت- جنوب کرج برشمرد.

شکل3- تصویری از کرانه خاوری رودخانه کرج واقع در جنوب بزرگراه کرج- قزوین. در اینجا، میزان فروکاوی رودخانه کرج حدود 8 متر می­‌باشد (نگاه رو به جنوب خاور).

شکل 4- رخنمونی از پهنه گسلی ماهدشت- جنوب کرج در جنوب روستای علی‌آباد گنه (نگاه رو به باختر. برگرفته از سلیمانی و حسینی، 1377)

در مجموع، گسترش پهنه گسلی ماهدشت- جنوب کرج (سلیمانی و حسینی، 1376) را می­توان از باختر شهر ماهدشت تا مناطق جنوبی و جنوب خاوری شهر کرج بر روی عکس­‌های هوایی (که با توجه به زمان عکسبرداری در سال 1955 میلادی، نشانگر دست­خوردگی کمتری در سطح زمین می‌­باشند) ردیابی نمود. در باختر و شمال ماهدشت و در محل تغییر مسیر رودخانه شور (که به طور کلی از سوی باختر به خاور جاریست) به شمالی- جنوبی، اثر سطحی این گسله کنترل­‌کننده موقعیت مکانی تعدادی از آبراهه­‌های جوان و جاری در راستای آن است (شکل 5). انجام بازدیدهای میدانی نیز گویای وجود اختلاف ارتفاع برآمده از جابجایی سطحی- گسلی احتمالی در دو سوی ساحل چپ و راست برخی از این آبراهه­‌ها­ است به طوری­که سمت جنوبی آن­ها حدود 0/5 متر و گاه بیشتر، بلندتر از سوی مقابل آن­هاست. به سوی خاور، اثرات سطحی جنبایی این پهنه گسلی را در جنوب مجتمع مسکونی در حال احداث مسکن مهرالبرز و در بریدگی جاده دسترسی به این کارگاه ساختمانی می‌­توان مشاهده نمود. در ساختگاه یاد شده پهنه­‌ای گسلی، پر شیب (80 درجه به سوی SE) و جنبا در مرز میان مارن سنگ­‌های میوسن (در شمال) و نهشته‌­های کواترنری پسین (در جنوب) رخنمون یافته که خش­لغزهای شکل ­گرفته بر روی آن گویای چیرگی مولفه راستالغز- چپ­بر می­‌باشد (شکل 6). عملکرد مولفه شاقولی کوچک این پهنه گسلی نیز مسبب فرایش بلوک شمالی و شکل­گیری تپه­‌هایی در راستای حدود N80°E در علی آباد گنه بوده ­است.

شکل 5-  آبراهه شکل گرفته در راستای یکی از شاخه­‌های پهنه گسلی ماهدشت- جنوب کرج در شمال باختری ماهدشت (نگاه رو به شمال خاور). به اختلاف سطح دو سوی آبراهه که می‌­تواند در پیوند با مولفه شاقولی گسلش سطحی باشد توجه شود.

شکل 6- صفحه و خش لغز­های گسله ماهدشت- جنوب کرج در جنوب کارگاه مسکن مهر البرز در گستره شمالی ماهدشت در نهشته­‌های نئوژن که گویای چیرگی مولفه راستالغز- چپ­بر گسلش در این بخش از گسله می‌­باشد (نگاه رو به شمال)

بدنبال رخداد زمینلرزه دیشب به بزرگای 5/2در منطقه جنوب کرج و احساس آن در گستره وسیعی از تهران، گروه لرزه زمین ساخت و زلزله‌شناسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور اقدام به بررسی مقدمانی دفتری و میدانی آن نمود.

نظر به همخوانی موقعیت رومرکز این زمینلرزه با موقعیت گسله جنبا و لرزه‌ای ماهدشت- جنوب کرج، بازدید میدانی جهت چک کردن شواهد سطحی و تعیین گستره مهلرزه‌ای انجام شد. مشاهدات این اکیپ حاکی از همخوانی شواهد سطحی با موقعیت پهنه مهلرزه‌ای در محل افراز گسله ماهدشت- جنوب کرج دارد.

شکل 7-ریزش نمای برخی از خانه‌ها در مسکن مهر واقع در جنوب مهرشهر، بر روی افراز گسله ماهدشت- جنوب کرج. موقعیت رومرکز این زمینلرزه همخوانی خوبی با پهنه گسلی یاد شده دارد.

شکل 8– شکسته شدن شیشه‌ها در ساختمان‌ها بر اثر زمینلرزه 29 آذر ماه، شمال ماهدشت

شکل 9– خسارات غیرسازه‌ای (همچون: ریزش سقف‌های کاذب) در برخی از خانه‌های مسکن مهر در جنوب مهرشهر بر اثر رخداد زمینلرزه

شکل 10– ترک‌های سیستماتیک در دیوارهای داخلی خانه ها در مسکن مهر مهرشهر، واقع بر روی افراز گسله ماهدشت- جنوب کرج.

شکل 11– ترک‌های طولی حاصل از رخداد زمینلرزه شب گذشته در برخی از ساختمان‌های مسکن مهر مهرشهر کرج، واقع بر روی پهنه گسلی ماهدشت- جنوب کرج.

کتابنگاری

- سلیمانی آزاد، ش.، بلورچی، م.ج.، اویسی، ب.، علیمردان، س و صبور، ن، 1394، گزارش پژوهشی لرزه زمین‌ساخت و گسلش جنبا در گستره باختر تهران- کرج، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، 191 صفحه. زیر چاپ.

- سلیمانی آزاد، ش.، حسینی، م. 1377. تحلیل خطر زمینلرزه با رهیافت تعیینی برای نیروگاه منتظرقائم با تأکید بر روش­‌های مورفوتکتونیک و نئوتکتونیک، موسسه بین المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، 165 صفحه