ماگماتیسم کلسیمی-قلیایی پلیو-کواترنر آذربایجان(شمال باختر ایران) و مقایسه آن با ماگماتیسم مشابه در خاور ترکیه
ماگماتیسم کلسیمی-قلیایی پلیو-کواترنر آذربایجان(شمال باختر ایران) و مقایسه آن با ماگماتیسم مشابه در خاور ترکیه
نوشته: نصیر عامل*، محسن مؤید*، علی عامری*، منصور وثوقی عابدینی**، محمد هاشم امامی *** و محسن مؤذن*
چکیده
ماگماتیسم کلسیمی- قلیایی با سن پلیو ـ کواترنری در منطقه آذربایجان و شمال باختر ایران به شکل‌های گوناگون از جمله آتشفشان چینه‌ای، گنبد و روانه‌های آتشفشانی ظاهر شده و شامل آتشفشانی- آواری‌ها، بازالتهای آندزیتی، آندزیت، داسیت، ریوداسیت و ریولیت است. این مجموعه آتشفشانی با مرز دگرشیب بر روی واحدهای رسوبی با سن میوسن قرار دارد. بررسی ترکیب شیمیایی سنگهای حد واسط تا اسید نشان میدهد که ماگمای تشکیل دهنده سنگهای یاد شده کلسیمی- قلیایی است و با نسبت Na2O / K2O> 1مشخص میشود و در محدوده ماگماهای پتاسیم متوسط و متاآلومینوس قرار می‌گیرند. این سنگ‌ها غنی‌شدگی در LILE، و U و تهی‌شدگی در عناصر Y،Nb و HREE نشان می‌دهند. الگوی عناصر خاکی کمیاب این سنگ‌ها به شدت تفریق یافته است و فاقد بی‌هنجاری منفی Eu است.
محیط زمین‌ساختی این سنگ‌ها در محدوده کمانهای ماگمایی پس برخوردی و کمانهای حاشیه قاره‌ای فعال قرار می‌گیرد. ادامه همگرایی صفحههای عربستان و اوراسیا پس از برخورد در اواخر میو- پلیوسن به اوج خود رسیده و سبب ستبرشدگی، کوتاه شدگی و فراخاست قابل توجه پوسته در شمال باختر ایران و خاور ترکیه شده و فلات مرتفع ایران- ترکیه را به‌وجود آورده است. در اثر به‌هم خوردن و آشفتگی در ترازهای حرارتی و فراخاست، گوشته سست کر‌ه‌ای دچار ذوب بخشی با آهنگ کم، با حضور گارنت در بازمانده شده است و ماگمای بازی قلیایی تشکیل شده است. صعود ماگمای بازی داغ و استقرار آن در پوسته سبب توسعه ذوب بخشی در این ناحیه شده و ماگماهای اسیدی تشکیل شده است. این ویژگی باعث شده است که ابتدا ماگمای اسید از ذوب پوسته و محصولات پرتابی آن خارج شده و سپس ماگمای بازی قلیایی فوران کند، لذا وجود سری‌های معکوس آتشفشانی که در آن واحدهای بازالتی قلیایی اولیوین‌دار در بالا و سنگهای حدواسط تا اسیدی در زیر قرارگرفتهاند، از علائم فعالیت آتشفشانی دونمایی(بایمودال) در پلیو- کواترنر آذربایجان است. ماگمای هیبرید حاصل از آمیختگی ماگمای اسیدی با منشأ پوسته‌ای و بازی با منشأ گوشته مولد سنگهای حدواسط بوده است. ویژگیهای شیمیایی دو ماگما با هم متفاوت بوده و یکی از آنها خاصیت کلسیمی- قلیایی داشته و دیگری قلیایی- بازی است. در تحول ماگمایی سنگهای آتشفشانی پلیو-کواترنر آذربایجان فرایندهای (AFC) نیز مؤثر بوده است و این مسئله با شواهد کانی شناسی و نمودارهای تغییرات عناصر اصلی و جزئی قابل درک است. مقایسه شواهد زمین‌شناختی و ویژگیهای زمین‌شیمیایی واحدهای آتشفشانی شمال باختر ایران و خاور ترکیه در پلیو-کواترنر نشان میدهد که سیر تحولی یکسانی در تکوین ماگمای این مناطق وجود داشته است.
کلید واژهها : ماگماتیسم، کلسیمی- قلیایی، پلیو- کواترنر، آذربایجان، آتشفشانی دونمایی
*گروه زمین شناسی دانشکدۀ علوم طبیعی دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
** دانشکدۀ علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
*** پژوهشکده علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، تهران، ایران
تاریخ دریافت: 09/02/ 1386
تاریخ پذیرش: 24/10/1386