ویژگیهای ژئو دینامیکی شمال خراسان با نگرشی ویژه بر کوههای بینالود و کپه داغ در چهار گوش مشهد

الف- کوههای بینالود که دارای روند عمومی شمال باختری- جنوب خاوری است از دیدگاه تقسیمات جغرافیایی دنباله کوههای البرز میباشد، ولی در تقسیم بندی های ساختاری که توسط زمین شناسان مختلف (به عنوان مثال نبوی 1355) صورت گرفته، به عنوان زون تدریجی بین پهنه های ایران مرکزی و البرز معرفی شده است.
در زون بینالود نهشته هایی به ستبرای بیش از 10 هزار متر از سنگ های گوناگون متعلق به دوران های مختلف زمین شناسی وجود دارند که کهن ترین آنها کالک شیست ها و کالک فیلیت هایی است که در یال جنوبی این رشته کوه در شمال نیشابور رخنمون دارند و می توان آنها را معادل لایه های شورم (Shorm Beds) در ایران مرکزی (شیرگشت) دانست. گفته می شود توالی کاملی از سنگ های دوران دیرینه زیستی همانند آنچه که در ایران مرکزی دیده می شود، در این زون برونزد ندارند، ولی سازند هایی مانند سلطانیه، لالون، میلا، شیرگشت، نیور، پادها و بهرام (یا معادل آنها) که به شدت چین خورده و دگر شکل (Deformed) شده اند با همبریهایی که اغلب گسله هستند در مجاورت هم و یا در کنار سازند های با سن های مختلف قرار گرفته اند. به نظر می رسد فاز کوهزایی هرسی نین (واریسکین) که با گرانیت زایی (g1) نیز همراه بوده عامل اصلی این چین خودگی و دگر شکلی باشد. آثاری از این گرانیت (g1) به صورت تکه های بزرگ و کوچک در گرانیت مشهد (g3 , g2) با سن ژوراسیک میانی دیده می شود.
- سازند های دوران میانه زیستی که کهن ترین مجموعه ای از سنگ های کم دگرگون شده (رخساره پرهنیت- پوپمپلیت تا شیست سبز زیرین) هستند به «فیلیت های مشهد» معروف می باشند. این نهشته ها با دگر شیبی زاویه دار و به صورت پوششی روی سازند های کهن تر (سنگ های پالئوزوئیک) قرار گرفته اند و به عبارت دیگر پیشروی فیلیت ها و اسلیت ها (همراه با ماسه سنگ) روی سازند های «دوران کوهستانی» (Intramontane) صورت گرفته است که بر اساس یافته های فسیلی سنی معادل رتو- لیاس (Rhaeto- Lias) برای آنها در نظر گرفته اند.
- سنگ های دوره ژوراسیک زیرین از تناوبی از شیل و ماسه سنگ و کنگلومرا (اغلب ریز دانه) همراه با عدسی هایی از ذغال سنگ تشکیل شده اند که با توجه به سنگواره های گیاهی یافت شده در آنها و لیتولوژی یاد شده در بالا می توانند معادل سازند شمشک در البرز باشند. این نهشته ها با واسطه دگر شیبی همراه با کنگلومرای قاعده روی فیلیت های مشهد جای گرفته اند. که در نقاطی مانند فریزی و موشنگ (باختر مشهد) به خوبی دیده می شوند.
- گرانیت مشهد (g2 , g1) با چهره برجسته مورفوتکتونیکی که به طور قطع دارای سنی قبل از کرتاسه زیرین (آلبین- آپتین) است، به نظر می رسد در زمانی بین باژوسین- کهن تر (بویژه کنگلومرای سازند شمشک در آغنج) دیده نشده، ولی قلوه های آن (گرانیت) در کنگلومرای قاعده سازند معادل دلیچای که با دگر شیبی روی نهشته های کهن تر قرار گرفته به وفور دیده می شود که به همین دلیل سن ژوراسیک میانی برای آن در نظر گرفته شده است.
- سنگ های کرتاسه زیرین (آهک های اربیتولین دار) در همه جای این زون با واسطه دگر شیبی زاویه دار (و در بعضی جاها) با کنگلومرای قاعده روی نهشته های کهن تر از خود (از جمله گرانیت مشهد) جای گرفته که نمودی از اثر فاز کوهزایی کیمرین (سیمرین) پسین در کوههای بینالود است.
- سنگ های کرتاسه بالایی در زون بینالود رخنمون ندارند ولی سنگ ها و سازند های ائوسن در سطح نسبتاٌ وسیعی به ویژه شمال و شمال باختری نیشابور گسترش دارند که بیشتر از جنس سنگ های آتشفشانی و آذر آواری هستند. در بخش جنوبی این زون سری های قرمز رنگی که سن آنها را میوسن (معادل سازند قرمز بالایی) تعیین نموده اند نیز وجود دارند.
ب- کوههای کپه داغ نیز همانند بینالود دارای روند شمال باختری- جنوب خاوری می باشند. ولی به استثناء پنجره فرسایشی آق دربند (آ- روتنر 1991، افتخار نژاد، بهروزی 1992) که خارج از محدوده چهار گوش مشهد قرار دارد برونزدی از سنگ های دوران دیرینه زیستی در آن دیده نشده است. بر عکس سنگ های دوران میانه زیستی در زون کپه داغ با توالی نسبتاٌ کاملی از ژوراسیک میانی (باژوسین، سازند کشف رود) تا پایان دوره کرتاسه (سازند کلات) از نوع دریایی کم عمق (Epicontinental) هستند که رسوب گذاری به جز وقفه های کوتاه مدت و بعضی ناپیوستگی های هم شیب تقریباٌ ممتد می باشد.
- سازند های زمان ترشیری نیز در این زون در ادامه رسوب گذاری دوران مزوزوئیک با توالی های نسبتاٌ کامل و پیوسته وجود دارند.
ج- بحث و نتیجه گیری:
1- کنار هم قرار گیری دو پهنه ساختاری بینالود و کپه داغ با ویژگیهای زمین شناختی متفاوت آنها چگونه توجیه می شود؟ مرز این دو زون را کجا باید جستجو کرد؟
2- دگر شیبی های موجود در زون بینالود که حاکی از ویژگی های انحصاری ژئو دینامیکی آن است در چه زمان هایی اتفاق افتاده و اثرات آن چگونه است؟ و قابل مقایسه با کدام قسمت های ایران است.
3- دگرگونیهای موجود در این زون چگونه اتفاق افتاده اند و رخساره های دگرگونی آن کدامند و نتایج آن چگونه بوده است. آیا نظایر این دگرگونی ها در جاهای دیگر ایران که همزمان باشند دیده شده است؟
4- افیولیت های مشهد چگونه اند و سن آنها چیست؟
به سوال های بالا و بسیاری سوالات دیگر که ضمن مطرح کردن موضوع بوجود خواهد آمد در سخنرانی پاسخ گفته خواهد شد.