معرفی غنی ترین فونای آتریس های دونین بالایی و کربونیفر زیرین معدن بالاست راه آهن شمال ایران

دسته	چینه شناسی و فسیل شناسی
گروه	سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور
مکان برگزاری	بیست و پنجمین گردهمائی علوم زمین
نویسنده	بابک آقابابالو
تاريخ برگزاری	۰۱ اسفند ۱۳۸۵

معرفی غنی ترین فونای آتریس های دونین بالایی و کربونیفر زیرین معدن بالاست راه آهن شمال ایران

بابک آقابابالو ـ دانشجوی مقطع دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران و عضو هیات علمی واحد ایذه

سیدمحمدعلی جعفریان ـ رئیس موزه تاریخ طبیعی اصفهان

بک آقابابالو ـ دانشجوی مقطع دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران و عضو هیات علمی واحد ایذه

سیدم

چکیده :

آتریس ها از جمله مهمترین گروه های بازوپایان به ویژه در رسوبات دونین بالایی و کربونیفر زیرین می باشند.

این خانواده که دربرگیرنده جنس ها و گونه های بسیاری در سراسر جهان است در دونین بالایی و کربونیفر زیرین تنوع فراوانی را به خود اختصاص می دهد. مطالعه انجام شده برای نخستین بار به صورت متمرکز بر روی سنگواره های خانواده آتریس در سازند جیرود مبارک در معدن بالاست راه آهن شمال شرق ایران در استان سمنان انجام شده است. رسوبات مذکور در این ناحیه با غنای فراوان فونای جانوری همچون بازوپایان، مرجان ها و کرینوئیدهای دریایی مشخص است. بر اساس مطالعه اخیر جنس های بسیاری همچون آتریس، کمپوزیتا و کلئوتریدینا شناسایی شد.

گونه های شناسایی شده در این ناحیه عبارتند از :

- Athyris globolina (Waagen, 1884)

- Athyris nalivkin (Nalivkin, 1937)

- Athyris sp.

- Cleiothyridina Coloradensis (Girty, 1900)

- Cleiothyridina Coloradensis intermedia (Chao, 1938)

- Cleiothyridina davidi (Chao, 1938)

- Cleiothyridina kusbassica (Benznosova, 1963)

- Cleiothyridina (Leiothycridina) okensis (Grunt, 1980)

- Cleiothyridina orbicularis (Chao, 1938)

- Cleiothyridina transversa (Stainbrook, 1947)

- Cleiothyridina transversa geirudensis (Assereto, 1962)

- Composita ambigua (Soworby, 1939)

- Composita megala (Tolmacher, 1924)

A New report from a rich fauna from Athyrididae from Up Devon & Early Carb in Balast mine.

Abstract:

Athyrididae one of the important groups from brachiopods , specialized in Upper Devonian & Early Carboniferous sediments. This family has world wide diversation with many species. This study for the first time is on fossils of Gyeirud & Mobarak Fm. In Balast Mine (Nasth East Railway co.) This SEDIMENTS HAS Rich fauna from Corals & Crinoids & Other groups of Brachiopods. According this study we recognized Athyris & Composita & Cleithyridina.

- Athyris globolina (Waagen, 1884)

- Athyris nalivkin (Nalivkin, 1937)

- Athyris sp.

- Cleiothyridina Coloradensis (Girty, 1900)

- Cleiothyridina Coloradensis intermedia (Chao, 1938)

- Cleiothyridina davidi (Chao, 1938)

- Cleiothyridina kusbassica (Benznosova, 1963)

- Cleiothyridina (Leiothycridina) okensis (Grunt, 1980)

- Cleiothyridina orbicularis (Chao, 1938)

- Cleiothyridina transversa (Stainbrook, 1947)

- Cleiothyridina transversa geirudensis (Assereto, 1962)

- Composita ambigua (Soworby, 1939)

- Composita megala (Tolmacher, 1924)

مقدمه :

یکی از تقسیمات مهم بی مهرگان که از نظر فسیل شناسی بسیار حائز اهمیت است شاخه بازوپایان است. این شاخه نخستین بار بوسیله (1806) Dummeril معرفی شد.

در میان شاخه بازوپایان خانواده آتریس ها به ویژه در پالئوزوئیک از اهمیت چینه شناسی بالایی برخوردارند و به واسطه تکامل سریع جهت شناسایی زمان به همراه دیگر شاخه های جانوری کاربرد دارند.

صدف آتریس ها معمولاً محدب الطرفین است و راس مخروط اسپرالیوم به سمت خارج صدف می باشد. دارای کاردینال پروسس و ژوگوم در میانه صدف دیده می شود. در انتهای دونین بسیاری از خانواده های بازوپایان از جمله استروفومن ها، ارتیدا، آتریپاها و تربراتولاهای اولیه یا منقرض می شوند یا دچار نقصان می گردند. (Rudwick, 1970) از جمله گروه هایی که با موفقیت این مرز را پشت سر گذاشته و وارد کربونیفر زیرین می شوند آتریس ها هستند که نه تنها از مرز میان دونین و کربونیفر عبور کرده بلکه در ابتدای کربونیفر زیرین به دلیل سازش پذیری بالا با محیط، گسترش و اشتقاق زیادی یافتند. (Ivonova, 1972) رسوبات مورد مطالعه قرار گرفته قسمتی از رسوبات معادل سازند جیرود سازند مبارک محسوب می شوند. فونای موجود در این رسوبات زمان دونین بالایی را با آهک ماسه ای رنگ و کربونیفر زیرین را با آهک بیتومینه و میان لایه های شیل در بر می گیرد.

بحث :

دیرین شناسی ترتیبی :

Phylum BRACHIOPODA (DUMERIL, 1806)

Class ARTICULATA (HUXLEY, 1869)

Order SPIRIFERIDA (WAAGEN, 1883)

Suborder ATHYRIDINA (BOUCOT, JOHNSON, STATON, 1964)

Superfamily Athyridacea (McCOY, 1844)

Family Athyrididae (McCOY, 1844)

Subfamily Athyridinae (McCOY, 1844)

Genus Athyris (McCOY, 1844)

Athyris globulina (WAAGEN, 1884)

(pl.2 , fig.2)

توصیف : اندازه صدف کوچک و شکل آن تقریباً کروی است. شبیه آراکساتیریس بوده ولی منقار خمیدگی کمتری دارد. نسبت طول و عرض در این گونه تقریباً برابر است.

طول کمی از عرض صدف بیشتر است. کمیسور ضخیم و در قسمت جلویی صدف به صورت ضعیف، یونی پلیکات است. کروشه خمیدگی ضعیف دارد. صدف محدب الطرفین و بیشترین عرض صدف در میانه طول آن دیده می شود.

تزئینات شامل خطوط رشد بسیار ظریف است که عمدتاً در ناحیه جلویی صدف دیده می شود. (کربونیفر زیرین)

Ahyris nalivkin (Nalivkin, 1937)

(pl.1 , fig.6)

توصیف : اندازه صدف متوسط و شکل کلی آن تخم مرغی تا پنج گوش است، خط لولا کمانی و بیشترین عرض صدف در میانه طول آن دیده می شود. منفذ در راس کفه شکمی به خوبی دیده می شود. کروشه در ناحیه عقبی صدف دارای خمیدگی است. کمیسور ضخیم و در قسمت جلویی صدف مستقیم است. کفه ها محدب و تحدب کفه شکمی بیش از کفه پشتی است. تزئینات شامل خطوط رشد کمانی شکل است. (کربونیفر)

Genus Cleiothyridina (BUCKMAN, 1906)

Cleiothyridina Coloradensis (GIRTY. 1900)

(pl.2 , fig.5)

توصیف : اندازه صدف کوچک و گلبولی است، کفه ها محدب و تحدب آنها یکسان است. بیشترین عرض صدف در قسمت میانه طول آن دیده می شود. کمیسور نسبتاً ضخیم و در ناحیه جلویی صدف مستقیم است.

تزئینات شامل خطوط رشد ظریف و کمانی است. گسترش جغرافیایی این گونه در دونین بالایی آمریکای شمالی، اروپا و آسیا است.

Cleiothyridina Coloradensis intermedia (CHAO, 1938)

(pl.3 , fig.1)

توصیف : اندازه صدف متوسط و تخم مرغی شکل است. کفه ها محدب و تحدب کفه پشتی اندکی بیش از تحدب کفه شکمی است. خط لولا کمانی و بیشترین عرض صدف در زیر خط لولا دیده می شود. منفذ گرد و در راس کفه شکمی قرار دارد. کمیسور ضخیم می باشد. تزئینات شامل خطوط رشد است که در واحد سطح به 15 عدد می رسد. گسترش جغرافیایی دونین بالایی آمریکا، اسیا و اروپا است.

Cleiothyridina davidi (CHAO, 1938)

(pl.2 , fig.6)

توصیف : صدف متوسط تا بزرگ و بیضوی شکل است. خط لولا ساب مگا تیرید و کروشه خمیدگی زیادی دارد. تحدب کفه ها از نوع biconvex ، کمیسور نسبتاً نازک و بدون چین خوردگی است. فلد به صورت برآماده و در میانه کفه پشتی خودنمایی می کند. تزئینات شامل خطوط رشد ظریف است که تعداد آنها در واحد سطح به 25 عدد می رسد. در لبه کمیسور آثاری از خار مشاهده می شود. نمونه هایی از این گونه در دونین بالایی اروپا و آسیا و آمریکا دیده شده است

Cleiothyridina kusbassica (BENZNOSOVA, 1963)

(pl.3 , fig.2)

توصیف : هینج لاین از نوع ساب مگاتیرید است. کفه شکمی در ناحیه منقار دارای خمیدگی بسیار زیادی می باشد. صدف متوسط و تخم مرغی شکل است. تحدب کفه از نوع ventribiconvex است. کمیسور ضخیم و در ناحیه جلویی صدف یونی پلیکات ضعیف است. بر روی صدف خطوط رشد ظریف دیده می شود. این گونه تنها از رسوبات کربونیفر زیرین ایران گزارش شده است. (GAETANI, 1968)

Cleiothyridina (Leiothycridina) okensis (GRUNT, 1980)

(pl.2 , fig.3)

توصیف : اندازه صدف متوسط و بیضوی شکل است. کمیسور نازک و Rectimarginate است. فلدوسینوس نامشخص و کروشه خمیدگی ضعیفی دارد. تحدب از نوع biconvex . خطوط رشد کاملاً مشخص و در واحد سطح به 12-10 عدد می رسد. کفه ها دارای خارهای بسیار فراوان و ظریف می باشد که خارهای هر لایه رشد، لایه قبلی را می پوشاند. خارها به سمت لبه کمیسور زیاد و فشرده شده اند و در کفه شکمی به مراتب حضور بیشتری نسبت به کفه پشتی دارند. در کربونیفر آسیا، اروپا و آمریکا گزارش شده است. (LEGRAND, 1984)

Cleiothyridina orbicularis (CHAO, 1938)

(pl.2 , fig.4)

توصیف : اندازه صدف بزرگ و بیضوی شکل است. کروشه بالایی دارای خمیدگی زیاد می باشد. منفذ گرد، مشخص و آشکار است. بیشترین عرض صدف در میانه طول آن دیده می شود. تحدب کفه ها از نوع Ventribiconvex است. لبه جلویی کمیسور نازک و تقریباً یونی پلیکات می باشد. خطوط رشد بسیار ظریفی روی کفه ها دیده می شود که تعداد آن به 25 عدد در واحد سطح می رسد. در حاشیه جلویی صدف تعدادی خار بسیار ریز دیده می شود. نمونه هایی از این گونه در کربونیفر آسیا، اروپا و آمریکا یافت شده است. (MOORE, 1985)

Cleiothyridina transversa (STAINBROOK, 1947)

(pl.3 , fig.5)

توصیف : اندازه صدف متوسط و بیضوی شکل است. صدف محدب الطرفین و از نوع Ventribiconvex می باشد. خط لولا نسبتاً کشیده و مستقیم است. آمبو خمیدگی زیادی دارد، کمیسور ضخیم و مستقیم است. منفذ گرد و کاملاً مشخص، تزئینات شامل خطوط رشد که در ناحیه جلویی صدف از وضوح بیشتری برخوردار هستند. (کربونیفر آسیا، جعفریان 1996)

Cleiothyridina transversa geirudensis (ASSERETO, 1962)

(pl.3 , fig.6)

توصیف : اندازه صدف متوسط تا بزرگ و بیضوی شکل است، کفه ها محدب و biconvex . آمبو روی کفه شکمی مشخص است. فورامن، گرد و واضح می باشد. کفهها فاقد فلدوسینوس هستند. کمیسور ضخیم و Rectimarginate است. آثار خار ظریف روی پوسته دیده می شود و تعداد خطوط رشد ظریف و فشرده روی پوسته به 23 عدد در واحد سطح می رسد. (کربونیفر ایران، آسرتو 1963)

Genus Composita (BROWN, 1849)

Composita ambigua (SOWORBY, 1939)

(pl.2, fig.3)

توصیف : اندازه صدف کوچک و تخم مرغی شکل است. هر دو کفه محدب و از نوع Ventribiconvex است. خط لولا کمانی شکل و بیشترین پهنا در میانه طول صدف دیده می شود. کفه شکمی در نزدیکی منقار خمیدگی زیادی دارد. منفذ گرد در راس کفه شکمی قرار دارد. کمیسور Rectimarginate است. خطوط رشد باریک و ظریف به ویژه در قسمت جلویی صدف دیده می شود. در کربونیفر آسیا و اروپا نمونه هایی از آن یافت شده است. (ABRAMOV, 1986)

Composita megala (TOLMACHER, 1924)

(pl.2, fig.4)

توصیف : اندازه صدف متوسط و مثلثی شکل است. نسبت طول به عرض، بیشتر از 1 است. بیشترین عرض صدف در قسمت میانه طول آن دیده می شود. خط لولا کمانی است. تحدب کفه ها از نوع Dorsibiconvex . کمیسور نازک و در قسمت جلویی صدف، یونی پلیکات است. تزئینات شامل خطوط رشد باریک و ضعیف است. این گونه تنها از آسیای شمالی و توسط GAETENI در سال 1968 گزارش شده است.

نتیجه :

1- شناسایی 12 گونه از جنس های Athyris ، Composita و Cleiothyridina که یکی از غنی ترین فونای آتریس را در خاورمیانه تشکیل می دهد.

2- معرفی رسوبات کربونیفر زیرین و دونین بالایی در منطقه.

3- معرفی یکی از کامل ترین تنوع های گونه ای در جنس Cleiothyridina .

تشکر :

در پایان از راهنمایی های ارزشمند دکتر سوزان بوت (Susan Butt) از دانشگاه آیداهو صمیمانه تشکر می گردد.

منابع :

1- جعفریان، م.ع. (1375) : شاخص های زیست چینه ای بازوپایان در مرز دونین ـ کربونیفر یا استرونین ایران. مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، جلد هفتم، شماره های 1 و 2. صفحه 2-16.

2- علی زاده محمدی، م. (1370) : محیط رسوبی و میکروفایس های سازند مبارک در کوه اوزوم (جاجرم). پایان نامه فوق لیسانس، دانشگاه تهران.

1- ABRAMOV B. C. & GRIGORYEVA A. D. (1986): Biostratiglaphy Early Carboniferous Brachiopods. Acad. H. C. Moscow 64P.

2- ASSERETO R. (1963): The Paleozoic formation in Central Elburz (Iran). Ital. Paleont., 69: 503-543.

3- BUCKMAN S. S. (1906) : Brachiopods homoeomorphy Pyyopc, Antinomia, Pygites. Q. J. Geol. Soc. London. 62:433-445.

4- DUMERIL A. M. C. (1806): Zoologie analytique ou methode naturelle de classification des animaux Allais, Paris XXIV, 344p.

5- GAETANI M. (1968): The geology of the upper Djadjerud and Lar valley. Iran Riv. Ital. Pal.. 74: 665-744.

6- GIRTY G.H. (1900) : Devonian fossils from S. W. Colorado. Part II. Geaf. 31-81.

7- LEGRAND-BLAIN M. (1984): Les Brachiopodes Carb. des Pyrenees. Geobios, 17: 297-325.

8- MOORE R. C. (1980): Treatis on Invertebrate Palaeontology.

9- NALIVKIN D.V. (1937) : Brachiopoda of the upper and middle Dev. & Carb. of Kaz. Geol. Inst Moscow, 99:1-99.

کلید واژه ها: سایر موارد